“Damolla abdulqadir kimdur?” (20)

Muxbirimiz qutlan
2021.11.09
Uyghur yéngi ma'aripining bayraqdari, büyük ijtima'iy islahatchi abduqadir damollam (1870-1924)
RFA/Qutlan

Abduqadir damollamning mubarek nami u hayat waqtidila qeshqerdin qazan'ghiche, ili wadiriliridin buxarayi sherip we istanbulghiche bolghan biypayan tupraqlardiki xelqlerge anglan'ghan hem tonulghan idi. Abduqadir damollamning waqitsiz ölümidin xéli yillar ilgiri-qirim tatarliri teripidin ortaq türkiy tilida neshir qilinidighan we pütkül türk-islam dunyasigha tarqilidighan “Shura” zhurnilida “Damolla abdulqadir kimdur?” dégen meshhur bir maqale élan qilinip, zor ghulghula qozghighan idi. Xuddi abduqadir damollamning 1915-yili “Shura” zhurnilida élan qilghan terjimihal xaraktérliq maqalisi- “Edebiy bir musahibe” de éytilghandek: “Yüksek ilmiy telqinliri we ereb tilidiki pasahiti bilen oqurmenler nezeride sham yaki misir alimliridin bolsa kérek” dep qaralghan abduqadir damollam, emeliyette sherqiy türkistanliq munewwerlerdin idi.

Abduqadir damollamning köpligen maqale-eserliri, ilmiy we diniy emgekliri, zamaniwiy ma'arip arqiliq milletni aqartish we qudret tapquzush tirishchanliqliri, yéngilash rohigha bay ijtima'iy islahat ghayiliri, shundaqla weten-milletning kélechiki heqqidiki yalqunluq chaqiriqliri, rus we xitay mustemlikisi astida ingrawatqan türkistan tupraqlirining zulmet qarangghuliqigha nur sepken idi. Abduqadir damollam heqqide chongqur tonushqa ige bolghan türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi: “Abduqadir damollamni jedidchilik herikitining sherqiy türkistandiki eng muhim wekili we bayraqdari déyishke bolidu,” deydu.

Pütün dunya yéngi dewrning tang nurigha chömülgen 20-esirning deslepki chariki rus we xitay mustemlikisidiki ikki türkistan-yeni sherqiy we gherbiy türkistan xelqliri üchün zulumdin, jahalettin, asarettin qutulushning yolini izdeshke kirishken intayin müshkül yillar idi. Bolupmu xitay militaristlirining esheddiy hökümranliqi astida ingrawatqan sherqiy türkistan xelqi abduqadir damollamdek munewwerlerge we yolbashchilargha tolimu éhtiyajliq idi. Shu wejidin amérikadiki yash Uyghur bilim ademliridin taran Uyghur ependi: “20-Esirning deslepki charikidiki Uyghur xelqining milliy oyghinish tarixini abduqadir damollamsiz tesewwur qilish mumkin emes,” deydu.

Taran Uyghur ependining tekitlishiche, abduqadir damollam özining bir yürüsh ilmiy we diniy eserliri, zaman'gha layiqlashqan ijtima'iy islahat ghayisi hemde yéngi ma'arip arqiliq élip barghan aqartish heriketliri arqiliq 20-esirning bashliridiki Uyghur jem'iyiti üchün oyghinish we tereqqiyatqa yüzlinish endizisi yaratqan iken.

Proféssor alimjan inayet ependi eyni waqitta abduqadir damollam bashlighan yol-milletni aqartish we ma'arip arqiliq qudret tapquzush yolila emes, belki téximu muhimi, milletni hörlükke we azadliqqa bashlaydighan muqeddes bir yol ikenlikini tekitleydu.

Qirim yérim arilidiki baghchesarayda tunji bolup mesh'ili yéqilghan jedidchilik herikiti 19-esirning axiriliridin 20-esirning bashlirighiche bolghan jeryanda qirimdin qeshqergiche bolghan biypayan tupraqlardiki munqerz xelqlerge nisbeten bir oyghinish yoli hem milliy qutulush yoli bolghan idi. Shungimu taran Uyghur ependi bu yolning yolbashchiliridin biri bolghan abduqadir damollamni “Jedidchilik herikitining sherqiy türkistandiki eng yarqin wekili we simwoli” dep qaraydu.

Taran Uyghur ependi axirida yene abduqadir damollamning taki wapatigha qeder özi tallighan bu muqeddes küresh yolidin esla chékinmigenlikini, jedidchilik herikitining her saheliride-bolupmu ma'arip, aqartish, oyghinish, pikir yéngilash, pakize eqide turghuzush, kimlik we milliy angni shekillendürüsh, qudret tépish we munqerzliktin qutulushtek köpligen sahelerde bayraqdar bolup mangghanliqini, u bashlighan bu oyghinish yolining uning ölümidin kéyin uzun ötmeyla Uyghur xelqini 1930-yillarning bashliridiki bir meydan milliy inqilab dolqunlirigha tutashturghanliqini tekitlep ötti.

(Tügidi)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.