Abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi (17)

On yettinchi qisim: abdurehim eysa hej sepiridin qaytqanda

Abdurehim eysa 1957-yili 7-ayning axirighiche mekke we medinediki bir yürüsh hej pa'aliyetlirini axirlashturup, 8-ayning béshida xitay döletlik hej ömikini bashlap, weten'ge qaytip kélidu.

Uning bu qétimliq hej sepiri jeryanida hej tawabitige da'ir pa'aliyetlerdin tashqiri resmiy yaki gheyriy-resmiy yosunda se'udi erebistanida yashawatqan sherqiy türkistanliq muhajirlar bilen uchrashqanliqi, bolupmu muhajirettiki sherqiy türkistan dewasining rehberliridin eysa yüsüp aliptékin we uning sepdashliridin polat qadiri bilen ayrim uchrashqanliqi melum. Bu heqtiki tepsilatlar eysa yüsüp aliptékinning eslimiside tepsiliy bayan qilinidu.

Undaqta, abdurehim eysa hej sepiride muhajirettiki sherqiy türkistanliqlarning yene bir muhim rehbiri bolghan muhemmet'imin bughra bilen uchrashqanmu?

Abdurehim eysaning hazir tashkentte yashawatqan, bu yil 86 yashqa kirgen eng kichik inisi merup eysa akisining heremde muhemmet'imin bughra bilen mexpiy körüshkenlikini tilgha alidu.

Halbuki, hazirgha qeder qolimizda bar bolghan menbelerde abdurehim eysaning mekkide muhemmet'imin bughra bilen körüshkenlikini testiqlaydighan höjjet yoq. Uning üstige, meyli merhum muhemmet'imin bughraning shexsiy arxipida bolsun yaki eysa ependining eslimiliride bolsun, 1957-yili muhemmet'imin bughraning hejge barghanliqi toghriliq héchqandaq melumat yoq. Emma merup eysa akisi abdurehim eysaning 1940-yillarning ikkinchi yérimida muhemmet'imin bughra bilen ürümchide yéqin dost we meslekdash bolup ötkenlikini ilgiri süridu.

Merup eysa akisi abdurehim eysaning xitay hökümiti teripidin 1957-yili hejge ewetilishide ular ikkisi otturisidiki kona dostluqning seweb bolghanliqini, xitay hökümiting chet'ellerde “Bölgünchilik” bilen shughulliniwatqan muhemmet'imin bughrani qayturup kélishte abdurehim eysadin paydilanmaqchi bolghanliqini alahide tekitleydu.

Merup eysaning ilgiri sürüshiche, akisi abdurehim eysa hejdin qaytip kélip béyjingdiki ishlirini tamamlighandin kéyin ili oblastida xitay hej ömikining shu yilliq hej pa'aliyiti toghriliq doklat béridu. Ghuljadiki “Uyghur, qazaq, qirghiz kulubi” da échilghan bu chong yighin'gha ili oblastliq partkom we hökümet qarmiqida xizmet qilidighan kadirlarning köpinchisi qatnishidu. Shu yilliri ili oblastliq ottura sot mehkimiside xizmet qiliwatqan merup eysamu bu yighin'gha qatnishidu. Merup eysaning eslishiche, yighinda abdurehim eysa özining hej pa'aliyiti dawamida muhemmet'imin bughra bilen uchriship, uni weten'ge qaytip kélishke dewet qilghan bolsimu, emma muhemmet'imin bughra bu teklipni ret qilghan iken.

Shundaq qilip, xitay hökümitining muhemmet'imin bughra bilen eysa ependini qayturup kélish, chet'ellerdiki “Sherqiy türkistan dewasi” ning awazini öchürüsh pilani meghlup bolidu. Téximu éniqraq éytqanda, abdurehim eysa xitay hökümiti kütkendek “Chet'ellerdiki sherqiy türkistan bölgünchiliri we ularning kattiwashliri” gha xizmet ishlep, ularni qayil qilish we qayturup kélish wezipisini ada qilmaydu, belki merup eysa tekitligendek muhemmet'imin bughragha “Qaytip kelmeslik, nawada qaytip kelse hayatining xewpke uchraydighanliqi” din signal béridu.

1957-Yili 8-ayning bashlirida abdurehim eysa hej sepiridin qaytip kelgende xitay kompartiyesi Uyghur diyarida tarixta misli körülmigen bir qétimliq siyasiy heriket qozghash, shu arqiliq Uyghuristan jumhuriyiti qurush hoquqini telep qiliwatqan Uyghur serxillirini keng kölemde tazilashning aldin teyyarliqi élip bériliwatatti.

Shu yili 8-ayning bashlirida chingdawda xitay memliketlik milletler xizmiti yighini échilidu. Bu yighinda xitay bash ministiri ju énley seypullayof bashchiliqidiki “Shinjang wekilliri” ning “Uyghuristan ittipaqdash jumhuriyiti” qurush heqqidiki keskin so'allirigha duch kélidu. “Shinjangdiki 13 milletke 13 istan qurup bergili bolmaydu. Shinjang Uyghur aptonom rayonini qurup, silerge aptonomiye berduq. Aptonomiye qalpiqi beribir Uyghurlarning béshigha kiyildi emesmu! ?” dégen zeherxende sözlerni tekitligen ju'enley xitaydiki az sanliq milletler rayonlirida, bolupmu Uyghur aptonom rayonida “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” élip bérishning zörürlükini chongqur hés qilidu. Xuddi seypidin ezizi tekitlep ötkendek, “Chingdaw yighini emeliyette yerlik milletchilikke qarshi küreshke idiyewiy teyyarliq qilish yighini bolghan idi.”

“Chingdaw yighini” din kéyin, yeni 1957-yili 9-ayda xitay kompartiyesi merkiziy komitéti béyjingda 8-nöwetlik 3-omumiy yighin échip, az sanliq milletler rayonlirida, bolupmu Uyghur aptonom rayonida “Yerlik milletchilikke qarshi turush toghrisida qarar” qobul qilidu. Buning bilen merkezdin yolyoruq tapshuruwalghan Uyghur aptonom rayonluq partkomning 1-sékrétari wang énmaw ürümchide “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” qozghashning jiddiy teyyarliqini qilidu. Bu waqitta moskwa ziyaritide boluwatqan Uyghur aptonom rayonining re'isi seypidin ezizi bu ishlarning tepsilatidin xewiri bolmaydu.

1957-Yili 12-ayning 16-küni ürümchide intayin daghdugha bilen “Yerlik milletchilikke qarshi küreshke seperwerlik qilish yighini” yighini échilidu. Bu waqitta meyli Uyghur kadirlar yaki qazaq kadirlar bolsun, hetta aptonom rayonning re'isi seypidin ezizimu bu heriketning bunchilik dehshetlik rewishte élip bérilidighanliqini tesewwur qilalmaydu.

Yighin bashlinishi bilen birinchi pay oq aldi bilen ziya semedi, ibrahim turdi we abdurehim eysagha étilidu. Ulargha “Ongchi”, “Esheddiy yerlik milletchi”, “Tetür inqilabchi”, “Uyghuristanchi”, “Xenzulargha qarshi” dégendek bir qatar qalpaqlar kiydürülidu. Bolupmu abdurehim eysaning shu yili hejdin “Quruq qol” qaytip kelgenliki, yeni xitay hökümiti tapshurghan “Siyasiy wezipe” ni orundiyalmighanliqi uning téximu zor “Gunahi” bolup qalidu.

Amérikadiki “Wilson merkizi” élan qilghan soghuq urushqa da'ir höjjetler ichide 1958-yili Uyghur aptonom rayonluq partkomning birinchi sékrétari wang énmawning ürümchidiki sowét konsuli dobashin'gha, ili oblastliq hökümet tashqi ishlar ishxanisining bashliqi wang xu'angjangning ghuljadiki sowét konsuligha “Yerlik milletchi” ler heqqide bergen doklatliri uchraydu. Ular sowét konsuligha abdurehim eysaning mekkide muhemmet'imin bughra we eysa yüsüp alptékinler bilen mexpiy körüshkenliki, döwletbék isimlik CIA jasusi bilen xupiyane uchriship, uningdin pul we sowghat qobul qilghanliqi heqqide shikayet qilidu. Merup eysamu xitay hökümitining 1957-yilining axiri bashlan'ghan “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” jeryanida akisi abdurehim eysani yuqiriqi bir qatar “Töhmet” ler bilen eyibligenlikini tilgha alidu.

Merup eysa yene shu qétimliq küresh yighinida xitay hökümitining akisi abdurehim eysani “Muhemmet'imin bughrani weten'ge qaytmasliq heqqide agahlandurghan”, “Uninggha qaytip kelme dep tetür teshwiqat qilghan” dégendek bir qatar “Gunah” lar bilen eyibligenlikini eskertip ötidu.

(Dawami bar)