Абдурәһим әйсаниң һаяти вә сирлиқ өлүми (18)

Мухбиримиз қутлан
2020.02.18
abdurehim-eysa-siyasiy-xarakterliq-ammiwiy-yighilish.jpg Уйғур аптоном районида өткүзүлгән сиясий характерлик аммиви йиғилишлардин бир көрүнүш. 1960-1970-Йиллар. (Орни ениқ әмәс)
RFA/Qutlan

Он йәттинчи қисим: абдурәһим әйсаға “әшәддий йәрлик милләтчи” қалпиқиниң кийдүрүлүши

Абдурәһим әйса һәҗ сәпиридин қайтип узун өтмәйла уйғур дияриниң сиясий атмосферасида пәйда болуватқан бир мәйдан җудун-чапқунниң шәписини һес қилған иди. Әмма у 1957-йилиниң ахири үрүмчигә чақиртилғучә болған бирқанчә ай җәрянида өзиниң бу қетимлиқ сиясий боран-чапқунниң тунҗи һуҗум нишани болуп қалидиғанлиқини әсла ойлимиған иди.

1957-Йили 8-айниң башлирида ечилған чиңдав йиғинидин кейин хитай компартийәси мәркизий комитети бейҗиңда 8-нөвәтлик 3-омумий йиғин ечип, аз санлиқ милләтләр районлирида, болупму уйғур аптоном районида “йәрлик милләтчиликкә қарши туруш бойичә” ички қарар қобул қилиду. Хитай баш министири җу енләйдин мәхсус йолйоруқ алған уйғур аптоном районлуқ парткомниң 1-секретари ваң енмав үрүмчидә “йәрлик милләтчиликкә қарши һәрикәт” қозғашниң җиддий тәйярлиқини қилиду. Бу вақитта уйғур аптоном райониниң рәиси сәйпидин әзизи совет иттипақида бир қанчә айға созулған зиярәттә болувататти.

Абдурәһим әйсаниң һазир ташкәнттә яшаватқан әң кичик иниси мәруп әйса бу һәқтә зияритимизни қобул қилип, наһийә дәриҗилик миллий кадирларниң һәммисиниң 1957-йили 12-айда башланған “йәрлик милләтчиликкә қарши туруш сәпәрвәрлик йиғини” ға қатнаштурулғанлиқини баян қилди.

Бирқанчә айлиқ ички тәйярлиқлардин кейин, йәни 1957-йили 12-айниң 16-күни үрүмчидә уйғур аптоном районлуқ парткомниң “йәрлик милләтчиликкә қарши күрәшкә сәпәрвәрлик қилиш бойичә кеңәйтилгән йиғини” ечилиду. Бу вақитта мәйли уйғур кадирлар болсун яки қазақ кадирлар болсун, һәтта аптоном районниң рәиси сәйпидин әзизи болсун, бу һәрикәтниң бунчилик дәһшәтлик рәвиштә елип берилидиғанлиқини тәсәввур қилмиған иди.

Сәйпидин әзизи өзиниң оқурмәнләргә йәтмигән әслимисиниң 3-томида бу һәқтә мундақ дәп язиду: “12-айниң 17-күни фенҗүниң бир кеңәйтилгән мәҗлиси ечилди. Бу мәҗлис ваң җен ейтқандәк ‛тәрбийә беридиған мәҗлис‚ болмастин, бәлки интайин сүрлүк, җиддий вә һәйвәтлик бир мәҗлис болди. Мәҗлистә аптоном районлуқ партком тәшвиқат бөлүми тәрипидин сөзләйдиған адәмләр алдин тәйярлап қоюлған икән. Улар һә-десила оттуриға сәкрәп чүшидиған һелиқи аталмиш актип миллий кадирлар иди. Мәҗлис башлинипла ‛51 чиләр әксийәтчил һәрикити‚ тилға елинип, ‛йәрлик милләтчиләргә қәтий қарши туруш‚ һәққидә һога-сүрән вә шоарлар товланди. Мәҗлискә қатнашқан кадирлар, болупму миллий кадирлар бу иштин наһайити һодуқуп қалди.”

Бу йиғинниң ечилиш мурасимида сөзлинидиған тунҗи сөзни ваң енмав әмәс, бәлки сәйпидин әзизиниң сөзлиши алдин бекитилиду. Һалбуки, йиғинда алдин-ала орунлаштурулған актиплар сәйпидин әзизиниң доклатидики “йәрлик милләтчилик идийәсигә қарши туруш” дегән ибарини “йәрлик милләтчилик әксийәтчил һәрикитигә қарши туруш” дәп өзгәртишни тәләп қилиду: “мән 1957-йили 12-айниң 17-күни башланған йәрлик милләтчиликкә қарши күрәш йиғинида аптоном районлуқ партком намидин ечилиш сөзи сөзләйдиған болдум. Доклатим алдин тәйярлинип, кеңәйтилгән йиғиндин бурун парткомниң даимий һәйәт әзалириға тарқитип берилди. Чаңвейлар музакирисидә бири мениң доклатимдики ‛йәрлик милләтчилик идийәсигә қарши туруш‚ дегән сөзни өзгәртиш зөрүр. Уни ‛идийәгә әмәс, бәлки йәрлик милләтчилик әксилинқилабий һәрикитигә қарши туруш керәк‚ дәп өзгәртиш лазим, дегән пикирни қойди. Мән: ‛идийә һәл болмиса, мәсилә түптин һәл болмайду, ‚ дедим. Кеңәйтилгән йиғин башлиниши билән мәҗлисниң кәйпиятида бир хил сүрлүк вә җиддий һаләтни һес қилдим. Мән сөзүмни сөзләп болушумға бир миллий кадир орнидин туруп: ‛йәрлик милләтчилик идийәсигә әмәс, бәлки йәрлик милләтчилик әксийәтчи һәрикитигә қарши туруш керәк, ‚ деди. Мән һәйран қалдим. Мәҗлисниң арқисида қандақтур бир мәхпий паалийәт барлиқини сезип қалдим.”

Сәйпидин әзизиниң доклати оқуп өтүлгәндин кейин гуруппилар музакириси башлиниду. Бу вақитта һәммә иш алдин-ала орунлаштурулуп, тәқ қилип қоюлғандәк, биринчи пай оқ алди билән зия сәмәди, ибраһим турди вә абдурәһим әйса үч кишигә етилиду. Уларға “оңчи”, “әшәддий йәрлик милләтчи”, “тәтүр инқилабчи”, “уйғуристанчи”, “хәнзуларға қарши” дегәндәк бир қатар қалпақлар билән қаттиқ һуҗум башлиниду.

Мәруп әйса әслимисидә шу қетимлиқ кеңәйтилгән йиғиндики җәрянларни әсләп мундақ дәп язиду: “бу һәрикәткә мав зедоң бейҗиңда туруп, дең шявпиң шиәндә туруп биваситә қоманданлиқ қилди. Һәрикәтниң шинҗаңдики қомандани ваң енмав өзини пәрдиниң арқисиға йошуруп, сәйпидин әзизини сәһнигә чиқирип қойди. У ‛йәрлик милләтчиликкә қарши туруш‚ һәрикитиниң сәпәрвәрлик йиғинида хитайлар тәйярлап бәргән ‛йәрлик милләтчиликкә қәтий қарши туруп, сотсиялизмниң улуғ ғәлибиси үчүн күрәш қилайли‚ дегән доклатини оқуп өтти вә уйғуристанлиқ вәтәнпәрвәрләргә қарши биринчи оқни етип бәрди. Кейин йиғиндики кадирлар сәйпидин әзизиниң доклатини гуруппиларға бөлүнүп музакирә қилди. Ахирида паш қилиш вә ‛йәрлик миләтчилик идийәси бар‚ дәп қаралған кадирлар үстидин күрәш қилиш башланди. Абдурәһим әйса қатнашқан гуруппида шинҗаң иниститутиниң муавин мудири исмаил һевзуллайофму бар иди. У әсәбийләрчә чалвақап, һә-десила ‛абдурәһим әйсада милләтчилик идийәси еғир‚ дәп җар селип, башқилар тәрипидин ейтилған раст-ялған пикирләргә мәһкәм есиливелип, уни принсипқа көтүрүп, абдурәһим әйсаға задила арам бәрмиди.”

1957-Йили 12-айниң 17-күни җиддий кәйпият башланған кеңәйтилгән йиғин йерим айдәк давамлишип, 1958-йилиниң январ ейиға барғанда юқири пәллигә көтүрүлиду. Дәсләп зия сәмәди, ибраһим турди вә абдурәһим әйса қатарлиқ 3 кишигә һуҗум қилиштин башланған бу йиғин җәрянида йәнә үрүмчи шәһириниң башлиқи абдурәһим сәиди, сода назаритиниң назири аблиз қари, қәшқәр вилайитиниң валийси абдурәһим пәтәк, маарип назаритиниң муавин назири қурбаноф, җ. Х. Назаритиниң муавин назири әлийеф қатарлиқ кишиләрму “йәрлик милләтчилик” билән әйиблиниду. Ахирида уйғур аптоном районлуқ парткомниң муавин секретари сәйпуллайоф, уйғур аптоном райониниң муавин рәиси муһәммәтимин иминоф, уйғур аптоном районлуқ парткомниң даимий һәйити әсәт ишақоф қатарлиқ муавин өлкә дәриҗилик кадирларғиму һуҗум башлиниду.

Сәйпидин әзизиму әслимисидә мундақ дәп язиду: “йәрлик милләтчиликкә қарши күрәш йиғини барғансери күчийип, биринчи от ибраһим турди билән абдурәһим әйсаға қаритилди. Уларда йәрлик милләтчилик хата идийәси еғир иди. Уларни ядро қилиш үчүн ‛тәтүр инқилабчи‚ дегән нам билән күрәш елип берилди. Абдурәһим әйса чидимай өзини өлтүрүвалди. Ундин кейинки от иминоф, сәйпуллайоф вә әсәт исһақофларға қаритилди.”

(Давами бар)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.