Abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi (18)

Xitay kompartiyesining organ géziti bolghan “Xelq géziti” de 1958-yili 6-ayda “Néme üchün yerlik milletchilikke qarshi küresh élip barimiz” serlewhelik bash maqale élan qilin'ghan.

On yettinchi qisim: abdurehim eysagha “Esheddiy yerlik milletchi” qalpiqining kiydürülüshi

Abdurehim eysa hej sepiridin qaytip uzun ötmeyla Uyghur diyarining siyasiy atmosférasida peyda boluwatqan bir meydan judun-chapqunning shepisini hés qilghan idi. Emma u 1957-yilining axiri ürümchige chaqirtilghuche bolghan birqanche ay jeryanida özining bu qétimliq siyasiy boran-chapqunning tunji hujum nishani bolup qalidighanliqini esla oylimighan idi.

1957-Yili 8-ayning bashlirida échilghan chingdaw yighinidin kéyin xitay kompartiyesi merkiziy komitéti béyjingda 8-nöwetlik 3-omumiy yighin échip, az sanliq milletler rayonlirida, bolupmu Uyghur aptonom rayonida “Yerlik milletchilikke qarshi turush boyiche” ichki qarar qobul qilidu. Xitay bash ministiri ju énleydin mexsus yolyoruq alghan Uyghur aptonom rayonluq partkomning 1-sékrétari wang énmaw ürümchide “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” qozghashning jiddiy teyyarliqini qilidu. Bu waqitta Uyghur aptonom rayonining re'isi seypidin ezizi sowét ittipaqida bir qanche aygha sozulghan ziyarette boluwatatti.

Abdurehim eysaning hazir tashkentte yashawatqan eng kichik inisi merup eysa bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, nahiye derijilik milliy kadirlarning hemmisining 1957-yili 12-ayda bashlan'ghan “Yerlik milletchilikke qarshi turush seperwerlik yighini” gha qatnashturulghanliqini bayan qildi.

Birqanche ayliq ichki teyyarliqlardin kéyin, yeni 1957-yili 12-ayning 16-küni ürümchide Uyghur aptonom rayonluq partkomning “Yerlik milletchilikke qarshi küreshke seperwerlik qilish boyiche kéngeytilgen yighini” échilidu. Bu waqitta meyli Uyghur kadirlar bolsun yaki qazaq kadirlar bolsun, hetta aptonom rayonning re'isi seypidin ezizi bolsun, bu heriketning bunchilik dehshetlik rewishte élip bérilidighanliqini tesewwur qilmighan idi.

Seypidin ezizi özining oqurmenlerge yetmigen eslimisining 3-tomida bu heqte mundaq dep yazidu: “12-Ayning 17-küni fénjüning bir kéngeytilgen mejlisi échildi. Bu mejlis wang jén éytqandek ‛terbiye béridighan mejlis‚ bolmastin, belki intayin sürlük, jiddiy we heywetlik bir mejlis boldi. Mejliste aptonom rayonluq partkom teshwiqat bölümi teripidin sözleydighan ademler aldin teyyarlap qoyulghan iken. Ular he-désila otturigha sekrep chüshidighan héliqi atalmish aktip milliy kadirlar idi. Mejlis bashlinipla ‛51 chiler eksiyetchil herikiti‚ tilgha élinip, ‛yerlik milletchilerge qet'iy qarshi turush‚ heqqide hoga-süren we sho'arlar towlandi. Mejliske qatnashqan kadirlar, bolupmu milliy kadirlar bu ishtin nahayiti hoduqup qaldi.”

Bu yighinning échilish murasimida sözlinidighan tunji sözni wang énmaw emes, belki seypidin ezizining sözlishi aldin békitilidu. Halbuki, yighinda aldin-ala orunlashturulghan aktiplar seypidin ezizining doklatidiki “Yerlik milletchilik idiyesige qarshi turush” dégen ibarini “Yerlik milletchilik eksiyetchil herikitige qarshi turush” dep özgertishni telep qilidu: “Men 1957-yili 12-ayning 17-küni bashlan'ghan yerlik milletchilikke qarshi küresh yighinida aptonom rayonluq partkom namidin échilish sözi sözleydighan boldum. Doklatim aldin teyyarlinip, kéngeytilgen yighindin burun partkomning da'imiy hey'et ezalirigha tarqitip bérildi. Changwéylar muzakiriside biri méning doklatimdiki ‛yerlik milletchilik idiyesige qarshi turush‚ dégen sözni özgertish zörür. Uni ‛idiyege emes, belki yerlik milletchilik eksil'inqilabiy herikitige qarshi turush kérek‚ dep özgertish lazim, dégen pikirni qoydi. Men: ‛idiye hel bolmisa, mesile tüptin hel bolmaydu, ‚ dédim. Kéngeytilgen yighin bashlinishi bilen mejlisning keypiyatida bir xil sürlük we jiddiy haletni hés qildim. Men sözümni sözlep bolushumgha bir milliy kadir ornidin turup: ‛yerlik milletchilik idiyesige emes, belki yerlik milletchilik eksiyetchi herikitige qarshi turush kérek, ‚ dédi. Men heyran qaldim. Mejlisning arqisida qandaqtur bir mexpiy pa'aliyet barliqini sézip qaldim.”

Seypidin ezizining doklati oqup ötülgendin kéyin guruppilar muzakirisi bashlinidu. Bu waqitta hemme ish aldin-ala orunlashturulup, teq qilip qoyulghandek, birinchi pay oq aldi bilen ziya semedi, ibrahim turdi we abdurehim eysa üch kishige étilidu. Ulargha “Ongchi”, “Esheddiy yerlik milletchi”, “Tetür inqilabchi”, “Uyghuristanchi”, “Xenzulargha qarshi” dégendek bir qatar qalpaqlar bilen qattiq hujum bashlinidu.

Merup eysa eslimiside shu qétimliq kéngeytilgen yighindiki jeryanlarni eslep mundaq dep yazidu: “Bu heriketke maw zédong béyjingda turup, déng shyawping shi'ende turup biwasite qomandanliq qildi. Heriketning shinjangdiki qomandani wang énmaw özini perdining arqisigha yoshurup, seypidin ezizini sehnige chiqirip qoydi. U ‛yerlik milletchilikke qarshi turush‚ herikitining seperwerlik yighinida xitaylar teyyarlap bergen ‛yerlik milletchilikke qet'iy qarshi turup, sotsiyalizmning ulugh ghelibisi üchün küresh qilayli‚ dégen doklatini oqup ötti we Uyghuristanliq wetenperwerlerge qarshi birinchi oqni étip berdi. Kéyin yighindiki kadirlar seypidin ezizining doklatini guruppilargha bölünüp muzakire qildi. Axirida pash qilish we ‛yerlik miletchilik idiyesi bar‚ dep qaralghan kadirlar üstidin küresh qilish bashlandi. Abdurehim eysa qatnashqan guruppida shinjang inistitutining mu'awin mudiri isma'il héwzullayofmu bar idi. U esebiylerche chalwaqap, he-désila ‛abdurehim eysada milletchilik idiyesi éghir‚ dep jar sélip, bashqilar teripidin éytilghan rast-yalghan pikirlerge mehkem ésiliwélip, uni prinsipqa kötürüp, abdurehim eysagha zadila aram bermidi.”

1957-Yili 12-ayning 17-küni jiddiy keypiyat bashlan'ghan kéngeytilgen yighin yérim aydek dawamliship, 1958-yilining yanwar éyigha barghanda yuqiri pellige kötürülidu. Deslep ziya semedi, ibrahim turdi we abdurehim eysa qatarliq 3 kishige hujum qilishtin bashlan'ghan bu yighin jeryanida yene ürümchi shehirining bashliqi abdurehim se'idi, soda nazaritining naziri abliz qari, qeshqer wilayitining waliysi abdurehim petek, ma'arip nazaritining mu'awin naziri qurbanof, j. X. Nazaritining mu'awin naziri eliyéf qatarliq kishilermu “Yerlik milletchilik” bilen eyiblinidu. Axirida Uyghur aptonom rayonluq partkomning mu'awin sékrétari seypullayof, Uyghur aptonom rayonining mu'awin re'isi muhemmet'imin iminof, Uyghur aptonom rayonluq partkomning da'imiy hey'iti es'et ishaqof qatarliq mu'awin ölke derijilik kadirlarghimu hujum bashlinidu.

Seypidin ezizimu eslimiside mundaq dep yazidu: “Yerlik milletchilikke qarshi küresh yighini barghanséri küchiyip, birinchi ot ibrahim turdi bilen abdurehim eysagha qaritildi. Ularda yerlik milletchilik xata idiyesi éghir idi. Ularni yadro qilish üchün ‛tetür inqilabchi‚ dégen nam bilen küresh élip bérildi. Abdurehim eysa chidimay özini öltürüwaldi. Undin kéyinki ot iminof, seypullayof we es'et is'haqoflargha qaritildi.”

(Dawami bar)