Abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi (19)

On toqquzinchi qisim: “Dost” larning xiyaniti

1957-Yili 12-ayning 16-küni ürümchide Uyghur aptonom rayonluq partkomning “Yerlik milletchilikke qarshi küresh” ke seperwerlik qilish boyiche kéngeytilgen yighini bashlinidu. Yighin bashlinishi bilen aldin teyyarlan'ghan “Qara tizimlik” boyiche ziya semedi, ibrahim turdi, abdurehim eysa, abdurehim se'idi we abliz qari qatarliq 5 kishi dehshetlik siyasiy hujumning birinchi nishani qilinidu. Ulargha birdek “Ongchi”, “Esheddiy yerlik milletchi”, “Tetür inqilabchi”, “Uyghuristanchi”, “Xenzulargha qarshi” dégendek qalpaqlar kiydürülidu. 

Seypidin ezizi özining oqurmenlerge yetmigen eslimisining 3-tomida bu heqte mundaq dep yazidu: “Yerlik milletchilikke qarshi küresh mejlisi barghanche küchiyip, birinchi ot ibrahim turdi bilen abdurehim eysagha qaritildi. Ularda yerlik milletchilik idiyesi éghir idi. Ularni yadro qilish üchun ‛tetür inqilabchi‚ dégen nam bilen küresh qilindi. Abdurehim eysa chidimighanda özini öltüriwaldi.” 

Halbuki, seypidin ezizi eslimiside ürümchide dawamlashqan “Yerlik milletchilikke qarshi küresh yighinida abdurehim eysagha qarita élip bérilghan hujumning tepsilati heqqide héchqandaq melumat bermeydu. 

Abdurehim eysaning hazir tashkentte yashwatqan eng kichik inisi merup eysa özining “Abdurehim eysa ölümining siri” namliq eslimide bu heqtiki tepsiliy melumatlar otturigha chiqiridu.

U mundaq dep yazidu: “Bu heriketke maw zédong béyjingda turup, déng shyawping shi'ende turup biwasite qomandanliq qildi. Heriketning shinjangdiki qomandani wang énmaw perde arqisida turup, seypidin ezizini sehnige chiqirip qoydi. U ‛yerlik milletchilikke qarshi turush herikitige seperwerlik qilish yighini‚ da xitaylar teyyarlap bergen ‛yerlik milletchilikke qet'iy qarshi turup sotsiyalizmning ulugh ghelibisi üchün küresh qilayli‚ dégen doklatini oqudi shundaqla Uyghuristanliq wetenperwerlerge qarshi birinchi oqni étip berdi. Kéyin yighindiki kadirlar seypidin ezizining doklatini guruppilargha bölünüp muzakire qildi. Axirida pash qilish we ‛yerlik milletchilik idiyesi bar‚ dep qaralghan kadirlar üstidin küresh qilish bashlandi. Abdurehim eysa qatnashqan guruppida shinjang inistitutining mu'awin mudiri isma'il héwizullayofmu bar bolup, u esebiylerche chalwaqap, he désila ‛abdurehim eysada milletchilik idiyesi éghir‚ dep jar saldi. U bashqilar teripidin éytilghan rast-yalghan pikirlerge mehkem ésiliwélip we uni prinsipqa kötürüp tehlil qilip, abdurehim eysagha zadila aram bermidi.”

Shundaq qilip, kéngeytilgen yighinning deslepki künliri ziya semedi, ibrahim turdi, abdurehim eysa, abdurehim se'idi, abliz qari qatarliq nazaret derijiliktin yoqiri 5 neper Uyghur kadir nuqta qilinip, küreshke tartilidu. Eslide bir hepte échish pilanlan'ghan “Yerlik milletchilikke qarshi küresh” boyiche kéngeytilgen yighin keynige sozulup, barghanséri siyasiy keypiyat yoqiri kötürülüp, abdurehim eysa üstidiki küresh uda 16 kün dawam qilidu. Bu jeryanda abdurehim eysa rohiy we jismaniy jehettin qattiq charchighan bolsimu, emma qet'iy boy bermeydu. U bashtin-axiri özining emeliyetni chiqish qilip heq gep qilghanliqini, xitay kompartiyesining milletler siyasiti we aptonomiye mesilisi toghriliq ilgiri özi bergen pikirlerning xata emeslikini tekitlep turuwalidu.

Merup eysa akisi abdurehim eysaning shu künlerdiki qiyin ehwalini eslep, mundaq dep yazidu: “1958-Yilining yanwar éyi kirish bilen küresh yighini qizip ketti. Bir abdurehim eysaning üstidiki küresh yighini 16 kün dawam qildi. Uning özini tekshürüshi xitay rehberlirige zadila yaqmidi. Uning ‛mesile tapshurushigha yardem qilish‚ üchün idiyesi qizillashqan héwolla sot, yeni ili qazaq aptonom oblastliq sot mehkimisining mu'awin bashliqi hebibulla mutellip mes'ul qilindi. Shundimu abdurehim eysani bash egdürüsh mumkin bolmidi. U shiddetlik siyasiy boran-chapqunda égilmey tik turghan qarighaydek xitayning qatmu-qat bésimlirigha pisent qilmay béshini tik tutup, meghrur halda turdi. Abdurehim eysaning meghrurliqidin oghisi qaynighan xitaylar ‛küresh qilish‚ ning 16-küni küreshni yoqiri pellige kötürüp uni üzül-késil mat qilmaqchi boldi. Uni pash qilish üchün özliri terbiyelep teyyar qilghan partiye aktipi isma'il hewizullayofni munberge chiqardi.”

Undaqta, abdurehim eysagha tunji bolup hujum qilghan isma'il héwzullayof zadi kim? isma'il héwezullayof (1913-1993) 1930-yillardiki milliy inqilabqa qatnashqan, 1935-yili général mehmut muhiti teripidin seypidin ezizi, seydulla seypullayoflar bilen bir qatarda sowét ittipaqigha oqushqa ewetilgen “Tashkentchi” lerdin idi. U 1937-yili tashkenttiki ottura asiya dölet uniwérsitéti (SAGU) ning memuriy hoquq fakultétini pütürüp weten'ge qaytip kelgendin kéyin ghuljada uzun mezgil ma'arip saheside xizmet qilidu. 1954-Yili shinjang inistitutining mu'awin mudiri bolup wezipige teyinlinidu. 

Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan merup eysa akisi abdurehim eysa bilen ism'a'il héwizullayof otturisidiki dostluq munasiwitining 1930-yillarning axirliridila bashlan'ghanliqini, shuningdin buyan taki 1957-yilighiche ular ikki a'ilining yéqin dostlardin bolup ötkenlikini bayan qildi.

1957-Yilining axirida wang énmaw “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” qozghashqa teyyarliq qiliwatqan künlerde isma'il héwizullayofning abdurehim eysa bilen bolghan yéqin dostluq munasiwiti uning diqqitini qozghaydu. Buning bilen wang énmaw isma'il héwizullayofni öz yénigha tartip, uningdin abdurehim eysaning tarixiy mesilisi, bolupmu uning hej sepiride kimler bilen körüshüp, néme déyishkenliki heqqide uchur igileshni telep qilidu.

Bu heqte merup eysa mundaq dep yazidu: “1957-Yili yazning axiri akam abdurehim eysa dem élinish we dawalinish üchün bortala arshanggha barmaqchi boldi. Buni uqqan héwizullayof derhal arshanggha bille bérish teklipini béridu. Netijide her ikkisi a'ilisini élip bille bérishqa kélishidu. Héwizullayof arshangda bille dem élish pursitidin paydillinip, abdurehim eysadin gep élishqa tirishidu. U arshangda shipaliq sugha chüshkendimu, sirtta seyle qilip yürgendimu türlük so'allarni sorap akamdin sir élishqa bashlaydu. Bir küni arshangda chömüliwétip akam abdurehim eysa mundaq deptu: ‛men bu qétimqi hej sepiri jeryanida ilgiri en'giliyening mustemlikisi bolghan se'udi erebistani bilen misir ellirini körüp keldim. Ular en'giliyening mustemlikisi bolghini bilen hökümet xizmitide birmu in'giliz yoq iken. Hemme ishni erebler özliri qilidiken. Peqet bash waliy in'gilizlardin qoyulidiken. Biz shinjang Uyghur aptonom rayoni dégen ataqni alghuche, en'giliyening mustemlikisi bolsaq yaxshiraq bolattiken! ‚ yene bir küni ular ikkisi seyle qilip, yiqilip yatqan bir qéri derexning üstide olturup paranglishidu. Bu waqitta abdurehim eysa yene isma'il héwizullayofning kochilap sorighan so'allirigha jawab bérip, özining hejdin qaytish sepiride türkiyening istanbul shehiride bir kéche qonup ötkenlikini, özliri chüshken méhmanxanining xojayini uni chaqirip méhman qilghanliqini sözlep béridu. Bu méhmanxanining xojayini eslide ikkinchi dunya urushida gérman armiyesige esirge chüshken sowét eskiri bolup, tégi-tekti qazaqistanliq qazaqlardin iken. Abdurehim eysa shu qétimliq parang ariliqida dewletbeg isimlik bu qazaq kishining özige bir dane naxsha qachilan'ghan patifon pilastinkisini sowgha qilghanliqini sözlep béridu. Bu geplerni dewatqanda abdurehim eysaning qizi güzel ularning etrapid aképinek qoghlap oynap yürgen iken.”

Merup eysa eslimiside yene mundaq dep yazidu: “Bortala arshangdin qaytip kelgendin kéyin dosluqtin köre mensepni ela bilgen isma'il héwizullayof abdurehim eysadin anglighan melumatlarni éqitmay-témitmay seypidin ezizige yetküzidu. Seypidin ezizi derhal buni xojisi wang énmawgha yetküzidu. Wang énmaw bu melumatlarni anglighandin kéyin xuddi chogh dessiwalghandek tipirlap, özini qoyidighan jay tapalmay qalidu. U bashlinishi aldida turghan ‛yerlik milletchilikke qarshi heriket‚ te abdurehim eysani tartip chiqirip, ujuqturush pilanini tüzüp qoyidu.”

Aridin birqanche ay ötmeyla abdurehim eysa “Esheddiy yerlik milletchi” qalpiqi bilen tartip chiqirilghinida uning yéqin dosti isma'il héwzullayof yüzidiki niqabini yirtip tashlap, abdurehim eysagha shiddet bilen hujumgha ötidu. U abdurehim eysaning hej mezgilide chet'ellerdiki “Bölgünchi” ler bilen mexpiy körüshkenlikini, qaytashida dewletbeg dégen amérika istighabarati üchün ishleydighan bir qazaq kishi bilen körüshüp, u sowghat qilghan patifon pilastinkisini oghriliqche weten'ge élip kelgenliki qatarliq bir qatar “Jinayet” lerni pash qilidu. 

Isma'il héwzullayoftin kéyin sözge chiqqan zahir sewdanof abdurehim eysani qopalliq bilen senlep turup: “Sen tordin chüshüp qalghan sinipiy yat unsur, partiyege köz boyap kiriwalghan sinipiy düshmensen! éytqina, hazir héwzullayof pash qilghan mesilengni némishqa özlikingdin pash qilmaysen? bu séning partiyege ishenmigenliking emesmu? kallangni silkiwétip bar mesilengni toluq tapshur!” dep birmunche haqaretlik sözlerni qilidu. 

Merup eysa ziyaritimiz jeryanida sewdanop zahirning shu meydanda abdurehim eysagha intayin qopalliq bilen hujum qilghanliqi, uning kéyinki yillardiki siyasiy dolqunlardimu aktipliq bilen özini körsitip, axirida généralliq mertiwisige érishkenlikini eskertip ötti.

Abdurehim eysa üchün xitay kommunistlirining süyiqestlik hujumliri emes, belki eng yéqin dostliri we sepdashlirining özige qilghan satqinliqi, bolupmu milletning teqdiri eng qiyin künlerde turuwatqan bir peytte ularning öz millitining menpe'eti üchün emes, xitay kompartiyesi üchün ketmen chépishi, téximu éniqraq éytqanda, ularning tarixning qarshi teripide turushi uni hemmidin bekrek azablaydu. Qelbi lexte-lexte bolghan abdurehim eysa köz aldida yüz bériwatqan ishlarning hemmisige pisent qilmasliq pozitsiyesini tutidu.

(Dawami bar)