Abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi (20)

Yigirminchi qisim: abdurehim eysa öltürülgen qorqunchluq kéche

1958-Yili 1-ayning 16-küni abdurehim eysa üstidin élip bérilghan küresh yighinining keypiyati yuqiri pellige kötürülidu. Wang énmaw perde arqisida turup “Öz yéghida öz göshini qorush” taktikisi boyiche bir qisim atalmish aktip Uyghur kadirlarni abdurehim eysagha qarshi sehnige chiqiridu. Uyghur aptonom rayonining re'isi seypidin ezizi abdurehim eysa mesiliside qandaqtur sirliq bir xil pozitsiyede bolidu. U küresh yighinida ziya semedi, ibrahim turdi we abdurehim eysalargha ara turalmaydu, süküt qilidu, hetta ularda “Yerlik milletchilik idiyesi éghir” dep tenqid qilidu.

Shu küni abdurehim eysaning dosti isma'il héwizullayof wang énmawning mexpiy körsetmisi boyiche abdurehim eysagha qarshi shiddetlik hujumgha ötidu. U abdurehim eysaning bortala arshangda özige dégen gep-sözlirini éqitmay-témitmay, belki téximu ashurup köpchilikning aldida “Pash qilghan” bolidu. Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan merup eysa isma'il héwizullayofning akisi abdurehim eysani qarilash üchün wang énmaw teripidin aldin teyyarlan'ghan bir péchka ikenlikini ilgiri sürdi.

Shu künidiki yighinda isma'il héwizullayofning sözi tügishige sewdanof zahir otturigha sekrep chüshüp abdurehim eysagha bigiz barmiqini shiltighan péti zeherxendilik bilen mundaq deydu: “Sen tordin chüshüp qalghan sinipiy yat unsur, partiyege köz boyap kiriwalghan sinipiy düshmensen! éytqina, hazir héwizullayof pash qilghan mesilengni némishqa özlüküngdin pash qilmaysen? bu séning partiyege ishenmigenliking emesmu? kallangni silkiwétip bar mesilengni toluq tapshur!”

Merup eysa shu qétimliq küresh yighinida akisini qarilighanlar ichide sewdanop zahirningmu barliqini, uning 1950-yillarning bashliridin buyan ilidiki siyasiy heriketlerde izchil aktipliq qilip kelgenlikini, “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” jeryanida abdulla zakirof qatarliqlar bilen birlikte “Wang énmaw guruhi” ning chomaqchiliqini qilghanliqini tekitlep ötti.

Kechqurun yighin axirlashqanda abdurehim eysaning keypiyati birdinla özgiridu we yüriki mujup aghrishqa bashlaydu. U qattiq rohiy bésim tüpeylidin charchighan idi. Merup eysa akisining shu künidiki ehwali heqqide mundaq dep ayzidu: “Mushu xildiki yala-töhmetler bilen achchiq haqaretler tesir qildi bolghay, yighin axirliship yataqqa chiqip kétiwatqanda abdurehim eysaning yüriki mujup aghrishqa bashlaydu. U kariwitigha yételmey daq polning üstide olturup qalidu. Bashqilar uni yölep turghuzup kariwitigha yatquzup qoyidu.”

Bu mezgilde bashqa wilayet we oblastlardin ürümchige kélip yighin'gha qatnishiwatqan kadirlar Uyghur aptonom rayonluq hökümet qarmiqidiki tengritagh méhmanxanisigha orunlashturulghan iken. Merup eysaning bayan qilishichegh akisi abdurehim eysa ili qazaq aptonom oblastining bashliqi jaghda babalikof bilen bille tengritagh méhmanxanisining 2-qewet 214-nomurluq yataqqa orunlashqan iken.

1958-Yili 1-ayning 16-küni chüshtin kéyin abdurehim eysa üstidiki küresh yighini guruppilargha bölünüp élip bérilidu. Shu küni yighin axirlashqanda abdurehim eysa charchighanliqtin birdinla halsizlinip kétidu. Yighin riyasiti abdurehim eysaning etisi, yeni 1-ayning 17-künidiki chong yighinda “Mesile tapshurushi” ni telep qilidu.

Yighindin kéyin abdurehim eysa harghin halda yatiqigha qaytip chiqidu. Bu waqitta Uyghur aptonom rayonluq siyasiy-qanun bashqarmisining bashliqi, qoshumche jama'et xewpsizliki nazaritining naziri enwer jakulin jaghda babalikofni öyige teklip qilidu. Enwer jakulin jaghdagha chöchektin soqum gösh ekeldürgenlikini, öyige bille bérip méhman bolushni éytidu, halbuki u jaghda babalikof bilen bir yataqta yétiwatqan abdurehim eysani tekellup yüzisidin bolsimu öyige bérishqa teklip qilmaydu. Buningdin sel ongaysizlan'ghan jaghda babalikof yataqdishi abdurehim eysagha bille bérip kélishni éytidu, emma abdurehim eysa “Mijezim yoq, men dem alay” dep yataqta qep qalidu.

Shu kéchisi jaghda babalikof yataqqa qaytip kelmeydu. Abdurehim eysa özi yalghuz yataqta qep qalidu. Merup eysa akisi öltürülgen ashu qorqunchluq kéche heqqide munularni bayan qilidu: “Etisi, yeni 1-ayning 17-küni seherde bashqa yataqlarning ishiki échilghan bolsimu, emma 214-nomurluq yataqning ishiki échilmaydu. Kishiler heyran bolushup ishik aldigha toplishidu. Bu waqitta héwulla sot (hebibulla mutellip), abdurehim eysaning bajisi refiq baychurin (tatar), aptonom rayonluq teptish mehkimisining bashliqi barat isma'il we bashqa kishiler peyda bolidu. Ular ishikni tartip béqip échilmighandin kéyin ishikni buzup kiridu. Qarisa abdurehim eysa özining kariwitida yotqanni üstige him yépip ongdisigha yatqan iken. Ular yotqanni échip qarisa kékirtekke 3 qétim pichaq sürülgen (bir pichaq kanay bilen qizil'önggechni késip yulun'gha bérip taqashqan) iken. Kökrek bilen qorsaq qismigha 7 qétim pichaq urulghan bolup, abdurehim eysa jem'iy 10 qétimliq pichaq zerbisi bilen éghir jarahetlinip öltürülgen iken. Bu xewerni anglap wang énmaw, seypidin ezizi, muhemmet'imin iminof, jaghda babalikof, qaldibay we bashqilar kirip ehwalni körüptu. Wang énmaw: ‛bu ish yaman boptu, bu ehwal qet'iy mexpiy tutulsun, hazirche héchkim bilmisun, ‚ dep yolyoruq bérip chiqip kétiptu.”

Béshidin ni-ni issiq soghuqlar ötken, hem shéng shiseyning hem gomindangning bolup ikki qétim türmide yatqan, shunche murekkep tarixiy dewrlerde kökrek kérip tik turghan abdurehim eysa bu qétimliq siyasiy herikette rastinila bésimlargha berdashliq bérelmidimu? u qandaqlarche hayatini inkar qilish usuli bilen “Özini öltürüwalidu” ?

Merup eysaning bayan qilishiche, “Shu küni yataqlarni we yighin zalini sürlük jimjitliq basidu. Wang énmaw bilen seypidin ezizi yérim kün ‛küresh‚ ni toxtitip qoyup, perde arqisida bezi orunlashturushlarni élip baridu. Teyyarliq ishliri puxta ishlen'gendin kéyin shu küni chüshtin kéyin kadirlar yighin zaligha chaqirtilip töwendikiler resmiy jakarlinidu: “(1) Esheddiy ongchi we yerlik milletchi abdurehim eysa partiye aldidiki éghir gunahi üchün jazalinishtin qorqup, ötken kéche özini öltürüwalghan؛ (2) abdurehim eysa ötken yili junggo hej ömikige mu'awin ömek bashliqi bolup se'udi erebistan'gha barghanda chet'elde yürgen esheddiy milletchi muhemmet'imin bughra we eysa yüsüp alptékinler bilen mexpiy körüshken hem ular bilen til biriktürgen. Bu mesile pash bolghandin kéyin u qorqup kétip özini öltürüwalghan؛ (3) abdurehim eysa özini öltürüwélish aldida ikki parche xet yézip qaldurghan. Xetning biri ghuljidiki ayali munjiyege, yene biri aptonom rayonning mu'awin re'isi muhemmet'imin iminofqa yézilghan. Iminofqa yézilghan xette özi partiyege kirgen bolsimu, emma idiyesining partiyege kirmigenlikini, zor xataliq ötküzgenlikini, partiyege yüz kélelmigenliki üchün bu yolni tallighanlighanliqini bayan qilghan. Chong yighinda bu ikki parche xet köpchilikke oqup bérilgen.”

Shundaq qilip, Uyghur aptonom rayonluq partkom abdurehim eysaning sirliq ölümini “Özini öltürüwalghan” dégen höküm bilen köpchilikke élan qilidu. Ürümchidiki sowét ittipaqining bash konsuli dobashin 1958-yili 1-ayning 20-küni moskwagha yollighan doklatida mundaq dep yazidu: “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq partkomning birinchi sékrétari wang énmawning manga melum qilishiche, abdurehim eysa özini boghuzlap öltürüwélish usuli bilen hayatini axirlashturghan. U 1957-yili yazda xitaty hej ömijkini bashlap mekkige barghanda bölgünchi eysa yüsüp aliptékin bilen mexpiy körüshken. Mekkide dewletbeg isimlik bir qazaq kishi bilen yoshurun körüshken bolup, bu kishi amérikida terbiyelen'gen jasus iken. Bu mesililer pash bolghandin kéyin abdurehim eysa öz jinayetliridin qorqup özini öltürüwalghan. Shinjang Uyghur aptonom rayonluq partkomning yerlik milletchilikke qarshi turush boyiche kéngeytilgen yighinigha qatnishiwatqan kadirlar birdek abdurehim eysaning özini öltürüwélishi uning partiyege qarshi herikitining ochuq ipadisi, dep hésablighan.”

(Dawami bar)