Abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi (24)
2020.06.23
Yigirme tötinchi qisim: abdurehim eysaning jesiti qéshidin tépilghan ikki parche xetning siri
1958-Yili 1-ayning 17-küni seherde abdurehim eysaning qanliq jesiti Uyghur aptonom rayonluq hökümet qarmiqidiki tengritagh méhmanxanisining 214-nomurluq yatiqida bayqalghanda, kariwat qéshidiki üstelge 2 parche xet qoyup qoyulghan idi. Yataqning ichidin taqalghan ishikini birinchi bolup buzup kirgüchiler abdurehim eysaning qanliq jesiti bilen birge bu 2 parche xetnimu köridu. Milliy armiyening sabiq polkowniki abdurehim yüsüpof bilen général mayor merghup is'haqof ikkeylen eyni waqitta neq meydanni körgüchilerning ichide bar idi. Ularning kéyinche almutada merup eysagha sözlep bérishiche, bu ikki parche xetning biri Uyghur aptonom rayonining mu'awin re'isi muhemmet'imin iminofqa, yene bir parche xet abdurehim eysaning xanimi munjiye aldigarowagha qaritip yézilghan iken.
Akisi abdurehim eysaning sirliq ölümi heqqide uzun yillar izden'gen merup eysa bu ikki parche xetning bashqilar teripidin yézilghanliqi we xetlerge abdurehim eysaning puchurkisini dorap, saxta imza qoyulghanliqini ilgiri süridu.
Merup eysa 1990-yillarda yazghan “Abdurehim eysa ölümining siri” namliq eslimiside mundaq dep yazidu: “Shu küni Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari wang énmaw bilen Uyghur aptonom rayonining re'isi seypidin ezizi kéngeytilgen yighin'gha qatnishiwatqan kadirlargha abdurehim eysaning ölümige munasiwetlik üch türlük ishni uqturghan. Buning biride mundaq déyilgen: ‛abdurehim eysa özini öltürüwélish aldida ikki parche xet yézip qaldurghan. Xetning biri ghuljadiki ayali munjiyege, yene biri aptonom rayonning mu'awin re'isi muhemmet'imin iminofqa yézilghan. Iminofqa yézilghan xette özi partiyege kirgen bolsimu, emma idiyesining partiyege kirmigenlikini, zor xataliq ötküzgenlikini, partiyege yüz kélelmigenliki üchün bu yolni tallighanliqini bayan qilghan. Chong yighinda bu ikki parche xet köpchilikke oqup bérilgen. ‚”
Merup eysa mezkur ikki parche xettiki bayanlarning akisining mektup yézish uslubigha oxshimaydighanliqini, bolupmu a'ilisige qaritip yézilghan ikkinchi xettiki söz-jümlilerde gumanliq détallarning téximu köplükini eskertip ötidu.
Ziyaritimiz jeryanida merup eysa özi érishken pakitlar boyiche bu ikki parche xetning ili oblastliq sot mehkimisining sabiq mu'awin bashliqi hebibulla mutellip (héwulla sot) bilen abdurehim eysaning bajisi, polkonik refiq baychurin teripidin yézilghanliqini tekitleydu. Merup eysaning bayan qilishiche, bu ikki parche xetke qoyulghan imza ikki xil bolup, birinchi parche xettiki abdurehim eysaning ismi kona imla boyiche “Elif” bilen, ikkinchi parche xettiki imza yéngi imla boyiche “E” bilen yézilghan iken. Merup eysa akisining namida saxta xet yazghuchilarning abdurehim eysaning puchurkisi bilen uslubini dorap yézishqa shunche küchigen bolsimu, emma chandurup qoyghanliqini alahide tekitleydu.
1960-Yillarning aldi-keynide abdurehim eysaning bala-chaqiliri we uruq-tughqanlirimu, shundaqla öz dewride abdurehim eysaning délosigha chétilghan kishilermu sowét ittipaqigha chiqip kétidu. 1970-Yi'ilargha kelgende merup eysa almutada hebibulla mutellip, yeni eyni waqitta akisi abdurehim eysaning imzasi'ida saxta xet yazghuchilardin biri bilen yüzlishidu.
Shu qétimliq yüzlishishte hebibulla mutellip 1958-yili 1-ayda abdurhim eysaning namidiki saxta xetning bir parchisini özining yazghanliqini iqrar qilidu. Merup eysaning bildürüshiche, hebibulla mutellip özining kéyinki yillarda bu ishtin qattiq pushayman qilghanliqini, eyni waqitta wang énmawning buyruqi, seypidin ezizining bésimi bilen bu xetni yézishqa mejbur bolghanliqini ashkarilaydu.
Hebibulla mutellipning iqraridin kéyin merup eysa derhal almutada yashawatqan yenggisi, yeni abdurehim eysaning ayali munjiye xanimdin bu xetlerni özige bérishni telep qilidu. Emma munjiye xanim bu xetlerni merup eysagha bermekchi bolghan küni sirliq bir yosunda bu xetler aridin ghayib bolidu. Merup eysa yenggisi munjiye xanimning qolida saqliniwatqan bu xetlerning shu küni munjiye xanimning singlisi na'ile aldigarowa teripidin abdurehim eysaning bajisi refiq baychurin'gha ötküzüp bérilgenlikini, shuningdin kéyin bu xetlerning iz-déreksiz ghayib bolghanliqini alahide eskertip ötidu.
Merup eysa ziyaritimizning axirida akisi abdurehim eysa suyiqest bilen ötürülüp uzun ötmeyla teptish orunliridin adem kélip, uning yan qorali, xatire depterliri, höjjet-matériyalliri, hetta 1940-yillarda exmetjan qasimi bilen birlikte chüshken foto süretlirining hemmisini élip ketkenlikini tekitlep ötti.
Kéyinki hayatini özbékistanda ötküzgen yarmuhemmet abdusattarof 1958-yili shinjang institutidin “Esheddiy yerlik milletchi” dep tartip chiqirilghan Uyghur oqughuchilarning biri. U bügün radiyomiz ziyaritini qobul qilip, buningdin 58 yil ilgiri ürümchide yüz bergen weqeler heqqide eslime teqdim qildi. Uning tekitlishiche, abdurehim eysa 1950-yillardiki ot yürek Uyghur milletperwerlirining biri bolup, “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” bashlan'ghanda u xitay hökümitining tunji bolup zerbe bérish nishanigha aylan'ghan Uyghur kadirlarning biri iken.
(Dawami bar)