Abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi (26)

Yigirme altinchi qisim: “Istanbul” méhmanxanisi we “Döwletbeg weqesi” ning yasap yasap chiqirilishi

Abdurehim eysa suyiqest bilen öltürülüp aridin 60 yildin köprek waqit ötkende, uning sirliq délosidiki bezi tügünlerning uchi yéshilmekte. Abdurehim eysaning xitay hökümiti teripidin “Esheddiy yerlik milletchi” dégen siyasiy qalpaqtin bashqa yene bir uchi musulmanlarning qiblisi-mekke mukerremge tutashqan atalmish “Xelq'araliq jasusluq” délosigha chétilip eyiblinishi öz dewridila köpligen kishilerde guman peyda qilghan idi.

1957-Yili 12-ayda abdurehim eysa ürümchige chaqirtilip, “Esheddiy yerlik milletchi” qalpiqi bilen küreshke tartilghanda, aridin top-toghra bir ay ötkende Uyghur aptonom rayonluq partkom “Abdurehim eysa jinayetliridin qorqup özini öltürüwaldi” dep élan qilghanda, abdurehim eysaning a'ilisidikiler, qérindash we uruq-tughqanliri shundaqla uzun yilliq küreshlerde bille bolghan sepdashliri heyranliqtin yaqa chishligen idi. Chünki ular abdurehim eysaning Uyghuristan jumhuriyiti heqqidiki ghayiliri we uning bu yoldiki emeliy küreshliridin xewiri bar bolsimu, emma uning hej sepiri jeryanida xitay hökümiti éytqandek “Pan-türkizmning uwisi bolghan türkiyege barghanliqi”, “Istanbul méhmanxanisida döwletbeg isimlik amérika jasusi bilen mexpiy körüshüp til biriktürgenliki” heqqide esla anglap baqmighan idi.

Abdurehim eysaning eng kichik inisi merup eysa 1990-yillarda qelemge alghan “Abdurehim eysa ölümining siri” namliq eslimiside mundaq dep yazidu: “Akam abdurehim eysa xitay hökümitining orunlashturushi bilen 1957-yilidiki xitay memliketlik hej ömikige ömek bashliqi bolup heremge barghan idi. Hej sepirige atlinishtin ilgiri xitay kompartiyesining ikkinchi nomurluq rehbiri lyu shawchi uni béyjingda ayrim qobul qilip, hej sepiridin paydilinip, uning muhemmet'imin bughrani weten'ge qayturup kélishke qayil qilishini tapshurghan iken. Akam hejdin qaytip kélip, ghuljadiki Uyghur, qazaq, qirghiz kulubida doklat bergende özining lyu shawchining tapshuruqi bilen muhemmet'imin bughrani weten'ge qayturup kélish üchün tirishchanliq körsetkenlikini, emma buning mumkin bolmighanliqini, heremde eysa yüsüp aliptékin bilenmu uchrashqanliqini éytqan idi. Emma u a'ilimizdiki xususiy söhbetlirimizde yaki bashqa sorunlarda özining hej sepiri jeryanida türkiyege barghanliqi, ‛istanbul‚ méhmanxanisida döwletbeg isimlik biri bilen körüshkenliki heqqide héchqachan éghiz échip baqmighan idi. 1957-Yilining axiri xitay hökümiti uni ürümchige chaqirtip élip kétip, ‛chet'elde xelq'araliq bir jasus bilen mexpiy körüshken‚ dep küreshke tartqanliqini we bir aydin kéyin suyiqest bilen öltürgenlikini anglighinimizda heyranliqtin turupla qalduq. Eyni waqitta biz qérindashlar, akamning ayali munjiye xanim we akamning sepdashlirining hemmisi dégüdek bu iptiragha esla ishenmigen idi.”

Merup eysa bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, akisi abdurehim eysaning 1957-yilidiki hej sepirige bérishining pütünley xitay hökümitining orunlashturushi boyiche bolghanliqini؛ hejge méngishtin awwal xitay dölet re'isi lyu shawchining abdurehim eysani ayrim qobul qilip, uning hej jeryanida muhemmet'imin bughra we eysa ependiler bilen körüshüshini hawale qilghanliqini؛ abdurehim eysaning hejdin qaytip kélip bu ishlarni tepsiliy doklat qilghanliqini yene bir qétim eskertip ötti.

Undaqta, abdurehim eysaning hej sepiri jeryanida türkiyege barghanliqi, “Istanbul” méhmanxanisida “Döwletbeg isimlik amérika jasusi bilen mexpiy körüshüp, til biriktürgenliki” qandaq otturigha chiqqan? atalmish “Amérika jasusi döwletbeg” zadi kim, u ré'al shexsmu yaki xitay-sowét ittipaqi istighbarati teripidin yasap chiqirilghan kishimu?

Shunisi éniqki, xitay hökümitining abdurehim eysagha “Hej sepiri jeryanida türkiyege bérip, istanbul méhmanxanisida amérika jasusi bilen mexpiy körüshken” dégen jinayetni artishi qip-qizil bohtan idi. Bu mesilini inchikilik bilen analiz qilghanda, abdurehim eysani közdin yoqitish opératsiyesining u hej sepirige atlinishtin burunla pilanlan'ghanliqini, buninggha xitay terepke qarighandimu sowét ittipaqi terepning bekrek küchigenlikini texmin qilghili bolidu. Xitay bilen sowét ittipaqi istighbarati bu jehette inchikilik bilen pilan qurup, nawada abdurehim eysani hej sepiridin paydilinip, “Chet'ellerdiki bölgünchi küch” lerge yaki “Amérika jasusliri” gha baghliyalisa, uni nahayiti asanla közdin yoqatqili bolidighanliqini aldin mölcherligen.

Abdurehim eysagha a'it arxiplar, höjjetler, guwahliqlar we eslimiler atalmish “Döwletbeg weqesi” ning xitay istighbarati teripidin emes, belki sowét ittipaqi istighbarati teripidin yasilip chiqilghanliqi we xitay terepning paydillinishi üchün sunulghanliqini ilgiri sürmekte. Merup eysamu akisi abdurhim eysaning 1956-yilidin buyan sowét ittipaqini köp qétim tenqid qilghanliqini, Uyghuristan jumhuriyiti mesiliside sowét ittipaqining wapasizliq qilghanliqini ochuq-ashkara tilgha alghanliqini tekitleydu.

Melumki, 1950-yillarda kommunist xitay tashqi diplomatiye jehette intayin yétim halette idi. Kommunist xitay bu mezgillerde sowét ittipaqining bir sün'iy hemrah döliti süpitide sowét ittipaqi hasil qilghan tashqi diplomatiye orbétasida aylinishqa mejbur idi. Kommunist xitayning 1950-yillarda meyli asiya elliride bolsun yaki gherb elliride bolsun we yaki ottura-sherqtiki islam elliride bolsun, diplomatiye jehettiki asasi intayin ajiz idi, hetta tashqi diplomatiye jehette teywenchilik orni yoq idi. Birleshken döletler teshkilatiningmu ezasi emes idi. Shundaq bolghachqa xitay dölet istighbaratining kommunist xitayning elchixanisi turmaq, hetta wakaletxanisimu mewjut bolmighan se'udi erebistanida abdurehim eysani “Amérika jasusi” gha baghlap “Délo yasaydighan” mumkinchiliki yoq déyerlik idi. Emma bu ish sowét istixbarati-k g b ning qolidin kéletti. Shunga merup eysa akisining suyiqest bilen öltürülüshide xitay bilen sowét ittipaqi ikki terep istighbaratining birleshme qoli barliqini ilgiri süridu.

1957-Yili abdurehim eysa xitay memliketlik hej ömikini bashlap se'udi erebistan'gha ewetilgen waqit sabiq sowét ittipaqining chet'ellerdiki, bolupmu islam elliridiki teshiwiqati we istighbarat pa'aliyetliri eng kücheygen mezgiller idi. Sowét ittipaqi bu mezgilde misir qatarliq ereb elliride kötürülgen gherbke qarshi keypiyattin ünümlük paydilinip, pelestin mesilisini qollighan bolup otturigha chiqidu hemde musulmanlar dunyasining sowét ittipaqi we kommunizm lagérigha bolghan mahilliqni qolgha keltürüsh üchün wasite tallimay heriket qilidu. Mushundaq bir shara'itta, k g b ning sowét ittipaqining ottura asiya rayonidiki arqa hoylisi hésablan'ghan Uyghur aptonom rayonida abdurehim eysadek hem sowét ittipaqigha hem xitay kommunistlirigha qarshi bolghan “Xeterlik unsur” ni “Amérika jasusliri” gha baghlap yoqatmiqi héchqanche qiyin'gha toxtimaytti. Uning üstige sowét ittipaqining ürümchi we ghuljada turushluq konsulxaniliri 1958-yili 1-ayning bashliridin 8-ayghiche bolghan jeryanda moskwagha Uyghur aptonom rayonida élip bérilghan “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” toghriliq 8 parche uzun doklat yollaydu. Bu doklatlarning 5 parchisida abdurehim eysaning hej sepiri jeryanida “Amérika merkiziy axbarat idarisining jasusi döwletbeg bilen mexpiy uchrashqanliqi” tilgha élinidu. Yene kélip bu melumatlar eyni waqittiki Uyghur aptonom rayonluq partkomning birinchi sékrétari wang énmaw, ikkinchi sékrétari lü jyenrén, ili qazaq aptonom oblastliq hökümet tashqi ishlar ishxanisining bashliqi wang xu'angjanglar teripidin ürümchi we ghuljadiki sowét konsullirigha doklat qilinidu.

Ejeblinerliki shuki, hazirghiche ashkara bolghan arxip matériyalliri yaki mexpiyetliki bikar qilin'ghan sabiq sowét ittipaqi höjjetlirining héch biride “Döwletbeg” isimlik amérika jasusi heqqide melumat uchrimaydu. Uning üstige hej sepiri jeryanida abdurehim eysaning türkiyege barghanliqini delilleydighan héchqandaq menbe yoq. Eysa yüsüp alptékinning “Esir sherqiy türkistan üchün” namliq eslimisining 2-tomida abdurehim eysaning 1957-yili 7-ayning 9-küni kéchide mekkidiki misir méhmanxanisida polat qadiri bilen yalghuz körüshkenliki, körüshüshte özining türkiyeni körüsh arzusi barliqini, emma kommunist xitayning pasportigha türkiye wizisi élishning mumkin bolmaydighanliqini éytqanliqini yazidu. 1958-Yili 4-ayning axiri Uyghur aptonom rayonluq partkom özining organ zhurnili bolghan “Algha” zhurnilida élan qilghan abdurehim eysa heqqidiki höjjet xaraktérlik bash maqalide “Abdurehim eysa panturkistlarning uwisi bolghan türkiyege kétishke urun'ghan” déyilgen-yu, “Türkiyege barghan” déyilmigen. Démek, xitay kompartiyesining bu höjjet xaraktérlik bu maqalisimu abdurhim eysaning türkiyege barmighanliqini ishare qilidu. Uning üstige bu waqitlarda türkiyening teywendiki gomindang hökümiti bilen diplomatik munsiwiti mewjut bolup, türkiye téxi kommunist xitayni resmiy tonumighan idi. Türkiyede elchixanisi turmaq, hetta wakaletxanisimu bolmighan kommunist xitayning pasporti bilen abdurehim eysaning türkiyege kirishi mumkin emes idi.

Shundaqken, abdurehim eysaning “Türkiyege bérip, ‛istanbul‚ méhmanxanisida ‛döwletbeg‚ isimlik amérika jasusi bilen körüshüshi” pütünley bohtan xaraktérlik iptira we bir meydan siyasiy süyiqestning éhtiyaji bilen toqulghan hékaye idi, xalas.

(Dawami bar)