Abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi (28)

Yigirme sekkizinchi qisim: abdurehim eysani qarilighan sabiq “Sepdash” larning kéyinki teqdiri (axiri)

Teqdirning chaqchiqi ajayip bolidu, bezide kishilerni küldürse, bezide yighlitidu. 1957-Yili 12-ayning 16-küni bashlan'ghan Uyghur aptonom rayonluq partkomning “Yerlik milletchilikke qarshi küresh” boyiche kéngeytilgen yighinida sabiq shinjang institutining mu'awin mudiri isma'il héwizullayof wang énmawning körsetmisi bilen özining yéqin dosti abdurehim eysani “Esheddiy yerlik milletchi” dep eyibligende, hem yighin qatnashchilirimu, hem abdurehim eysaning özini heyranliqtin yaqa chishligen idi. Halbuki, aridin yérim yil waqit ötmeyla isma'il héwizullayofning özimu shinjang institutidin “Yerlik milletchi” dep tartip chiqirilip, hoquqidin élinidu we emgek bilen idiye özgertish lagérigha ewetilidu.

Aridin 60 yildin artuq waqit ötken bügünki künde abdurehim eysaning hazir tashkentte yashawatqan eng kichik inisi merup eysa bu heqte eslime teqdim qilip: “Öz waqtida akamni ‛esheddiy yerlik milletchi‚ dep eyibligen, pash qilghan yaki xitay xojayinlirigha yaxshi körünüsh üchün akam abdurehim eysagha bir patman töhmet-iptiralar bilen hujum qilghan kishilerning beziliri kéyinche közi kor bolup öldi, put-qoli tutmas boldi yaki öz qilmishliridin pushayman qilip bizdin epu soridi, bezilirini xitaylar türmilerde qiynap yoq qildi,” deydu.

Abdurehim eysaning sirliq ölümige alaqidar xitay we sabiq sowét ittipaqining mexpiy arxip höjjetliride, shundaqla shahitlarning uzun yilliq sükütini buzup bergen guwahliqlirida enwer jakulinning ismimu tilgha élinidu. Undaqta, 1958-yili 1-aydiki abdurehim eysani suyiqest bilen öltürüsh opératsiyeside enwer jakulinningmu qoli bolghanmu? merup eysa özining uzun mezgillik iz qoghlap éniqlashliri jeryanida enwer jakulinning abdurehim eysani jismaniy jehettin yoq qilish süyiqestige biwasite arilashqan kishilerdin biri bolghanliqini ilgiri süridu.

1950-Yillarning bashlirida ili wilayitining waliysi bolup wezipe ötigen enwer jakulin xitay kompartiyesining ilida bir qisim yuqiri abruyluq diniy zatlar, bay sodigerler, yer igiliri we charwidarlar shundaqla milliy armiyining közge körün'gen komandirlirini basturushida rol alghan kishilerning biri iken. U 1950-yillarning ikkinchi yérimida Uyghur aptonom rayonluq jama'et xewpsizliki nazaritining naziri, Uyghur aptonom rayonluq siyasiy-qanun bashqarmisining bashliqi qatarliq wezipilerni ötigen bolup, shu yillarda köpligen Uyghur, qazaq serxillirining “Eksil'inqilabchi”, “Pan-türkist” we “Yerlik milletchi” qatarliq qalpaqlar bilen jazalinishida qoli bolghan iken.

Merup eysa ziyaritimiz jeryanida xitay kompartiyisi üchün shunche köyüp-piship xizmet qilghan, hetta öz wetendashlirini qurbanliq qilishtin yanmighan enwer jakulinning kéyinche xitay xojayinlirining qolida échinishliq rewishte öltürülgenlikini tekitlep ötti.

Ili qazaq aptonom oblastining sabiq bashliqi jaghda babalikof 1957-yili 12-ayning otturiliridin 1958-yili 1-ayning 17-künigiche abdurehim eysa bilen ürümchidiki “Tengritagh” méhmanxanisining 214-nomurluq yatiqida bille turghan idi. U abdurehim eysa öltürülüshtin burun uning bilen körüshken eng axirqi kishi, shundaqla etisi seherde abdurehim eysaning qanliq jesitini tunji bolup körgen kishilerning biri idi. Emma jaghda babalikof shu kündin étibaren abdurehim eysa mesiliside süküt qilidu. Yérim yildin kéyin uning özimu “Qazaq milletchisi” dep tartip chiqirilip, türmige tashlinidu. 1961-Yili sowét ittipaqigha chiqip kétkendin kéyinmu bu délo toghriliq éghiz achmaydu. Peqet 1970-yillargha kelgende andin u abdurehim eysaning qazaqistandiki tughqanlirigha guwahliq bérip, bu süyiqestte enwer jakulinning qoli barliqini ashkarilaydu.

Öz dewride wang énmawning yolyoruqi bilen abdurehim eysani “Yerlik milletchi” dep qarilighan, uni “Mesile tapshurush” qa qistighan kishiler ichide ili qazaq aptonom oblastliq sot mehkimisining sabiq mu'awin bashliqi hebibulla mutellipmu bar idi. Merup eysa akisi abdurehim eysaning 1952-yili ili waliysi bolghan mezgilliride hebibulla mutellipni adettiki kadirliqtin östürüp, ottura sotta wezipige teyinligenlikini, emma uning kéyinche téximu yuqiri emel temeside siyasiy aktiplarning birige aylan'ghanliqini tekitleydu.

Merup eysa 1990-yillarda yazghan “Abdurehim eysa ölümining siri” namliq eslimiside 1957-yili 12-ayning axiri “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” bashlan'ghanda wang énmawning isma'il héwizullayof bilen bir qatarda hebibulla mutellipnimu ishqa sélip, abdurehim abdurehim eysagha bésim ishletkenliki we uni bash egdürüshke urun'ghanliqini bayan qilip ötidu.

1970-Yillargha kelgende teqdirning chaqchiqi bu kishilerni öz qilmishliri heqqide ökünüshke we towa qilishqa mejburlaydu. Merup eysaning eslime qilishiche, shu yillarda almutada uning bilen yüzleshken hebibulla mutellip özining eyni waqittiki qilmishliri üstidin pushayman qilghanliqini we abdurehim eysaning bala-chaqiliri bilen uruq-tughqanliridin epu soraydighanliqini bildüridu. Hebibulla mutellip özining eyni waqitta wang énmaw bilen seypidin ezizining qattiq bésimi astida abdurehim eysani “Yerlik milletchi” dep qarilashqa mejbur bolghanliqini ashkarilaydu.

1958-Yili 1-ayda abdurehim eysa üstidiki küresh yighini ewjige chiqqanda, uni rehimsizlik bilen eyibligen “Sapdash” liri arisida général zahir sawdanopmu bar idi. Merup eysa öz eslimiside zahir sawdanopning eyni waqittiki küresh yighinida akisi abdurehim eysagha intayin qopalliq bilen senlep turup hujum qilghanliqini, emma abdurehim eysaning qeddini tik tutup, uning chalwaqashlirigha pisent qilmighanliqini eskertip ötidu: “Isma'il héwzullayoftin kéyin sözge chiqqan zahir sewdanof abdurehim eysani qopalliq bilen senlep turup: ‛sen tordin chüshüp qalghan sinipiy yat unsur, partiyege köz boyap kiriwalghan sinipiy düshmensen! éytqina, hazir héwzullayof pash qilghan mesilengni némishqa özlüküngdin pash qilmaysen? bu séning partiyege ishenmigenliking emesmu? kallangni silkiwétip bar mesilengni toluq tapshur! ‚ dep birmunche haqaretlik sözlerni qilidu.”

Merup eysa zahir sawdanopning 1950-yillarning bashliridin buyan ilidiki siyasiy heriketlerde izchil aktipliq qilip kelgenlikini, “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” jeryanida abdulla zakirof qatarliqlar bilen birlikte “Wang énmaw guruhi” ning chomaqchiliqini qilghanliqini tekitlep ötti.

Abdurehim eysa üchün xitay kommunistlirining suyiqestlik hujumliri emes, belki eng yéqin dostliri we sepdashlirining özige qilghan satqinliqi, bolupmu milletning teqdiri eng qiyin künlerde turuwatqan bir peytte ularning öz millitining menpe'eti üchün emes, belki xitay kompartiyesi üchün ketmen chépishi, téximu éniqraq qilip éytqanda, ularning tarixning qarshi teripide turushi uni hemmidin bekrek azablaydu.

(Dawami bar)