Abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi (29)

Yigirme toqquzinchi qisim: abdurehim eysaning a'ilisi we uruq-tughqanlirining kéyinki teqdiri

1958-Yili 1-ayning 17-küni kéchide abdurehim eysa ürümchide sirliq suyiqest bilen öltürülüp üch kündin kéyin, yeni 1-ayning 20-küni uning qanliq jesiti mexsus ayropilan bilen ghuljagha élip bérilidu. Ili oblastliq partkomning birinchi sékrétari jang shigungning buyruqi bilen ghuljada jiddiy halet élan qilinidu. Puqralarning kechte sirtqa chiqishi cheklinidu. Abdurehim eysaning ghuljadiki uruq-tughqanlirigha “Jesetni yuyup-tarimastin, jama'etni qatnashturmastin derhal yerlikke qoyuwétish” uqturulidu. 1950-Yili 3-ayda exmetjan qasimi qatarliq rehberlerning jesetliri ghuljagha élip kélin'ginide, ghulja xelqi bu yoqitishtin qan yighlighan, ili tupriqini aylarche matem qayghusi qaplighan idi. Aridin 8 yildek waqit ötüp, abdurehim eysaning qanliq jesiti oxshash bir shekilde ghuljagha élip kélin'ginide, ili xelqi yene bir qétim qan yighlaydu.

Aridin 60 yildek waqit ötken bügünki künde abdurehim eysaning hazir tashkentte yashawatqan eng kichik inisi merup eysa bu heqte eslime teqdim qildi. U dadisi ibrahim eysaning eyni waqitta ilidiki xitay da'irilirining shunche bésimigha qarimastin: “Men sowét ittipaqida stalindek jallatning hökümranliqinimu yashap körgenmen, balamni öltürüshtüng, emdi méni öltürüsh, jeset méningki, uni öz qolum bilen depne qilimen! . . .” déginiche abdurehim eysaning kigizge yögelgen qanliq jesitini achqanliqini bayan qilip ötti.

Shundaq qilip, abdurehim eysaning qanliq jesiti jiddiy halet élan qilin'ghan ghuljada jama'etsiz, debdebisiz we haza-sürensiz bir halette peqet yéqin tughqanlirining qatnishishi bilen depne qilinidu. Deslep ghuljaning tughluq tömürxan mazarliqi, yeni altunluq mazarliqigha depne qilin'ghan abdurehim eysaning jesiti kéyinche da'irilerning buyruqi bilen kolinip bashqa jaygha köchürüwétilidu. Abdurehim eysaning ghuljadiki tughqanliri öz ornidin köchürülgen jesetni qaytidin yerlikke qoyidu. Kéyinche xitay hökümiti bu qebristanliqnimu chéqip tüzliwétidu. Buning bilen abdurehim eysaning qebrismu ghayib bolidu.

Merup eysaning ilgiri sürüshiche, akisi abdurehim eysaning ölümidin kéyin uzun ötmeyla ürümchidiki jama'et xewpsizliki nazaritidin mexsus adem kélip, abdurehim eysaning tapanchisi, pichaq we bashqa xususiy buyumliri, xatire we qolyazmiliri, sherqiy türkistan jumhuriyiti dewride ghuljada chüshken tarixiy süretliri, shexsiy xet-chekliri qatarliq shexsiy yighmilirining hemmisini ürümchige élip ketkeniken.

Abdurehim eysaning qanliq jesiti ghuljada depne qilinip 2 aydin kéyin, ili oblastida “Yerlik milletchilikke qarshi küresh” boyiche 5 aygha sozulghan siyasiy heriket bashlinidu. Xitay hökümet arxipliridin melum bolushiche, shu qétimliq herikette pütkül ili oblastidin jem'iy 1423 neper Uyghur we qazaq kadir shundaqla her sahediki serxiller tartip chiqirilip, “Yerlik milletchi” qalpiqi kiydürülidu. Buning bilen xitay hökümiti ili inqilabi we sherqiy türkistan jumhuriyiti dewride yétiship chiqqan ilidiki bir ewlad Uyghur, qazaq serxillirini qirqip tashlaydu. Hayat qalghan serxiller 1962-yilining aldi-keynide yüz minglarche xelq bilen bille sowét ittipaqigha chiqip kétishke mejbur bolidu. Ziya semedi, général zunun tiyipof, général merghup is'haqof qatarliq yuqiri derijilik serxillarmu wetenni terk étip sowét ittipaqigha chiqip kétidu.

Ene shu yilliri abdurehim eysaning a'ilisi, bala-chaqiliri, qérindashliri we bashqa nurghun uruq-tughqanlirimu sowét ittipaqigha chiqip kétish mejburiyitide qalidu. Shu qatarda merup eysamu bashqa qérindashliri bilen bille wetenni terk étip, sowét ittipaqigha chiqip kétidu. U deslep almutagha bérip orunlishidu, u yerdin tashkentke bérip, 1960-yili tashkent uniwérsitétining sherqshunasliq fakultétigha oqushqa kiridu. Oqush püttürgendin kéyin “Tashkent radiyosi” ning sherqiy türkistan üchün anglitish béridighan Uyghur tili bölümide xizmet qilidu.

Abdurehim eysaning ayali munjiye xanim sowét ittipaqigha chiqip ketkendin kéyin almuta shehirige orunliship, bala-chaqiliri bilen birge yashaydu we 104 yash ömür körüp, almutada alemdin ötidu.

Abdurehim eysaning üch perzenti bar bolup, ular kéyinche sowét ittipaqida oqup, türlük saheler boyiche xizmet qilidu. Abdurehim eysaning chong oghli kéyinki waqitlarda qazaqistanning melum ministirliqida ministirning orunbasiri lawazimida ishlep pénsiyege chiqidu. Ikkichi oghli moskwa etrapidiki bir zawutning inzhénéri bolup ishlep, késellik sewebidin wapat bolidu. Abdurehim eysaning qizi hazir almutada yashimaqtiken.

(Dawami bar)