Абдурәһим әйсаниң һаяти вә сирлиқ өлүми (30)

Оттузинчи қисим: абдурәһим әйсаниң өлүми қалдуруп кәткән аччиқ савақлар

Абдурәһим әйсаниң сирлиқ өлүмидин кейин униң аилиси, бала-чақилири, бир туғқан қериндашлири вә уруқ-туғқанлириниң көп қисми 1960-йилларниң алди-кәйнидә вәтәнни тәрк етип, сабиқ советлар иттипақиға чиқип кетиду. Абдурәһим әйсаниң аяли мунҗийә ханим кейинки өмрини алмутада яшап йүз яштин ашқанда аләмдин өтиду. Абдурәһим әйсаниң үч пәрзәнтидин һазир бир қизи билән бир оғли һелиһәм алмутада яшимақта.

Абдурәһим әйсаниң һаяти вә униң сирлиқ өлүми һәққидики издинишлиримиз архип материяллири вә мәнбәләрниң чәклик болуши сәвәблик вақтинчә бу йәрдә ахирлашти. Әмма абдурәһим әйсаниң һекайиси техи ахирлашмиди. 20-Әсир уйғур тарихидики әң чоң сиясий паҗиәләрниң бири болған абдурәһим әйсаниң делосиға қоюлған соаллар һелиһәм ахирқи җавабни күтмәктә.

Абдурәһим әйса аләмдин өтүп топ-тоғра 60 йил болғанда, сәйпидин әзизиниң “йәрлик милләтчиликкә қарши һәрикәт” тоғрисидики бир қисим иқрари вә пушайманлири униң техи оқурмәнләргә улашмиған “әслимә” синиң 3-томида үчәктин чиқти. Һалбуки, сәйпидин әзизи 1950-йилларниң ахирлирида абдурәһим әйсаниң делоси вә униң ич йүзини уйғур кадирлар ичидә әң көп билидиған бир киши болушиға қаримай, өмриниң ахирида язған бу әң ахирқи әслимисидә абдурәһим әйсаниң өлүми һәққидики сирларни ашкара қилишни йәнә халимайду. Бу һәқтә пикир баян қилған мәруп әйса өзиниң 1970-йилларда ташкәнттә мәрһум ғени батур билән айрим сөһбәттә болғанлиқини, сөһбәт җәрянида ғени батурниң абдурәһим әйсаниң һаятиға юқири баһа бәргәнлики вә өзиниң бу һәқтики өкүнүшлирини билдүрүп өткәнликини тилға алиду.

Диққәткә сазавәр йери шуки, сәйпидин әзизи өмриниң ахирқи мәзгиллиридә язған әслимисидә өзиниң өкүнүшлирини, амалсизлиқлирини вә пушайманлирини йошурмайду. У 1957-1958-йиллири елип берилған “йәрлик милләтчиликкә қарши һәрикәт” җәрянида өзиниң уйғур аптоном райониниң рәиси болуш сүпити билән үстигә елишқа тегишлик мәсулийәтлири вә амалсизлиқлири һәққидә мундақ дәп язиду: “мән шуни ейтишим керәкки, йәрлик милләтчиликкә қарши күрәш башлиниш алдида, башланғанда һәмдә пүтүн һәрикәт җәрянида еғишлар болди. Ахири яман ақивәтләр келип чиққанда вә бу ишларни бир тәрәп қилишта, мән тәдбирлик амал-чариләрни қилалмидим. Демисәмму болмас, қолумдин келишичә тиришип бақтим. Еғир әһваллар йүз бәргәндә, бәзи тәдбирләрни қоллинип, бәзи кадирларға хата чарә көрүш әһваллири тосуп қелинди яки уларға көрүлгән чариләр йәңгиллитилди. Лекин шу вақит вә шу шараитта, мән һәрикәтниң кеңийип кетишини тосуш үчүн йетәрлик күч чиқиралмидим. Бу хаталиқлиримни иқрар қилишим керәк. Йәнә бир тәрәптин, ваң енмав башчилиқидики аптоном районлуқ парткомдики мәсул адәмләр һәмдә уларға әгәшкән бир қисим хәнзу вә миллий кадирларниң тосқунлуқ һәрикәтлири, мениң буниңдинму көпрәк иш қилишимға йол қоймиди. Һәтта рәис мав зедоң вә дең шявпиңниң йолйоруқлири билән җу енләйниң йолйоруқлириғиму улар еғизда һә дәп қоюп, әмәлийәттә етибар қилмиди. Нәтиҗидә көплигән миллий кадирлар азаб чәкти, қийналди. Улар ‛йәрлик милләтчиликкә қарши күрәш‚ тин башлап таки ‛мәдәнийәт инқилаби‚ ахирлашқучә болған узун җәрянда 20 йилдин артуқ наһайити еғир азаб-оқибәтләрни тартти. Бәзилири һаятидин айрилди. Мән ашу 20 йил җәрянида азаб-оқибәтләрни чәккән йолдашларниң алдида әйипликмән. Уларниң аилә-тавабиатлириниң алдида әйибликмән. Мән даим шу әһвалларни әслигинимдә өзүмдә бир түрлүк ечиниш, әпсуслиниш һес қилимән.”

Сәйпидин әзизиниң бу йәрдә “бәзиләр һаятидин айрилди… мән уларниң аилә тавабиатлири алдида әйибликмән. Мән даим шу әһвалларни әслигинимдә өзүмдә бир түрлүк ечиниш, әпсуслиниш һес қилимән,” дегән сөзлириниң әмәлийәттә абдурәһим әйса вә шу қатардики һаяти билән бәдәл төлигән кишиләргә нисбәтән ейтилғанлиқи ениқ иди.

Сәйпидин әзизи әслимисидә йәнә абдурәһим әйса қатарлиқ “йәрлик милләтчи” қалпиқи кийдүрүлүп һаяти билән бәдәл төлигән бир әвлад уйғур сәрхиллири һәққидә тохтилип, мундақ дәп язиду: “мән ашу әһвалларни ойлиғанда ‛51-чиләр‚ гә қарши күрәш башлинип, ‛мәдәнийәт зор инқилаби‚ ғичә, йәни бу җәрянда тохтимай бир-биригә улинип кәлгән ‛йәрлик милләтчиликкә қарши күрәш‚, ‛оңчиларға қарши күрәш‚, ‛ривизийонизмчиларға қарши күрәш‚ дегәндәк бир қатар һәрикәтләр елип берилип, бирмунчә миллий кадирларға қаттиқ зәрбә берилгән, һәтта еғир чариләр көрүлүп бәзиләр һаятидин айрилған, мушундақ еғир әһваллар йүз бериватқан шинҗаңда, зади немә үчүн ‛чоң хәнзучилиқ‚ қа қарши күрәш елип берилмайду? шинҗаңда немә үчүн ‛чоң хәнзучилиқ‚ йоқитилмиди, дегән соалларни сориғум келиду. Шуни ейтиш керәкки, ‛чоң хәнзучилиқ‚ йоқ әмәс, һәтта бәзидә хели еғир дәриҗидә мәвҗут болған иди. Бу бир яқтин илгирики миллий зулум йүргүзгүчиләрниң қалдурған яман тәсиридин болса, йәнә бир яқтин ‛шинҗаңда йәрлик милләтчилик асаслиқ орунда туриду‚ дәйдиған хата көзқараштин келип чиққан иди. Йолдаш мав зедоң: ‛һәр икки милләтчиликкә қарши туруш керәк. Алди билән чоң хәнзучилиққа қарши туруш керәк‚ дәп ениқ тәкитлигән туруқлуқ, буниң тәтүрисичә шинҗаңда алди билән ‛йәрлик милләтчиликкә қарши туруш һәрикити‚ елип берилди. Бәзиләр ейтқандәк: ‛шиңшиңшяниң дәрвазисини кәң ечиветиш керәк‚, ‛шинҗаңда хәнзуларниң сани аз санлиқ милләтләрниң санидин ешип кәткәндә, андин силәрниң бу аптономийәйиңларни көрүвалимиз! ‚ дегәнгә охшаш учиға чиққан чоң хәнзучилиқ ашу җәрянда асаслиқ рол ойнап кәлди. Бәзи аталмиш ‛актип‚ миллий кадирлар ундақларға ‛думбақчилиқ‚ ролини ойнап бәрди.”

Мана бу сәйпидин әзизиниң иқрари иди. Сәйпидин әзизиниң өмриниң ахирида қилған бу иқрари, болупму 1957-йилидин 1959-йилиғичә болған “йәрлик милләтчиликкә қарши һәрикәт” һәққидә ашкарилиған бир қисим баянлири 20-әсир уйғур тарихидики әң чоң паҗиәләрниң бири болған абдурәһим әйсаниң делоси вә униң сирини йешиштә муһим йип учи билән тәминләйду, әлвәттә.

Мәруп әйса зияритимиз җәрянида әйни вақитта уйғур аптоном райониниң рәиси сәйпидин әзизиниң акиси абдурәһим әйсаға “мән қорчақ болуп қалдим” дәп қақшап бәргәнликини тилға алди. Униң тәкитлишичә, 1957-йили 12-айниң 16-күни уйғур аптоном районлуқ партком үрүмчидә “йәрлик милләтчиликкә қарши күрәш” кә сәпәрлик қилиш бойичә кеңәйтилгән йиғинни башлиған. Сәйпидин әзизи бу йиғинда сөзлигән узун доклатини ваң енмавниң көрсәтмиси бойичә төт-бәш қетим өзгәртип, қайта йезип чиққан икән.

Тарих инсанларни бәзидә күлдүрсә, бәзидә йиғлитип тохтавсиз рәвиштә илгирилиди. Абдурәһим әйса қатарлиқ бир әвлад уйғур сәрхиллириниң уйғуристан җумһурийити қуруш йолидики ғайилири уларниң өлүми билән ғайиб болуп кәтмиди, бәлки кейинки әвлад уйғурларниң қәлбидә бих сүрүп, йиллар бойи яшап кәлди. Абдурһим әйсаниң өлүми 1950-йиллардики уйғур сәрхиллириниң миллий күрәш тарихида ғайәт зор йоқитиш болған болсиму, әмма кейинки әвлад уйғурларға вәтән һәққидики қиммәтлик савақларни вә ибрәтләрни қалдуруп кәтти. Худди мәруп әйса зияритимизниң әң ахирқи дәқиқилиридә тәкитләп өткинидәк, у акиси абдурһим әйса һәққидики әслимисини “кейинки әвладларға ибрәт вә савақ болсун үчүн” язған иди.

(Түгиди)