Abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi (30)

Ottuzinchi qisim: abdurehim eysaning ölümi qaldurup ketken achchiq sawaqlar

Abdurehim eysaning sirliq ölümidin kéyin uning a'ilisi, bala-chaqiliri, bir tughqan qérindashliri we uruq-tughqanlirining köp qismi 1960-yillarning aldi-keynide wetenni terk étip, sabiq sowétlar ittipaqigha chiqip kétidu. Abdurehim eysaning ayali munjiye xanim kéyinki ömrini almutada yashap yüz yashtin ashqanda alemdin ötidu. Abdurehim eysaning üch perzentidin hazir bir qizi bilen bir oghli hélihem almutada yashimaqta.

Abdurehim eysaning hayati we uning sirliq ölümi heqqidiki izdinishlirimiz arxip matériyalliri we menbelerning cheklik bolushi seweblik waqtinche bu yerde axirlashti. Emma abdurehim eysaning hékayisi téxi axirlashmidi. 20-Esir Uyghur tarixidiki eng chong siyasiy paji'elerning biri bolghan abdurehim eysaning délosigha qoyulghan so'allar hélihem axirqi jawabni kütmekte.

Abdurehim eysa alemdin ötüp top-toghra 60 yil bolghanda, seypidin ezizining “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” toghrisidiki bir qisim iqrari we pushaymanliri uning téxi oqurmenlerge ulashmighan “Eslime” sining 3-tomida üchektin chiqti. Halbuki, seypidin ezizi 1950-yillarning axirlirida abdurehim eysaning délosi we uning ich yüzini Uyghur kadirlar ichide eng köp bilidighan bir kishi bolushigha qarimay, ömrining axirida yazghan bu eng axirqi eslimiside abdurehim eysaning ölümi heqqidiki sirlarni ashkara qilishni yene xalimaydu. Bu heqte pikir bayan qilghan merup eysa özining 1970-yillarda tashkentte merhum ghéni batur bilen ayrim söhbette bolghanliqini, söhbet jeryanida ghéni baturning abdurehim eysaning hayatigha yuqiri baha bergenliki we özining bu heqtiki ökünüshlirini bildürüp ötkenlikini tilgha alidu.

Diqqetke sazawer yéri shuki, seypidin ezizi ömrining axirqi mezgilliride yazghan eslimiside özining ökünüshlirini, amalsizliqlirini we pushaymanlirini yoshurmaydu. U 1957-1958-yilliri élip bérilghan “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” jeryanida özining Uyghur aptonom rayonining re'isi bolush süpiti bilen üstige élishqa tégishlik mes'uliyetliri we amalsizliqliri heqqide mundaq dep yazidu: “Men shuni éytishim kérekki, yerlik milletchilikke qarshi küresh bashlinish aldida, bashlan'ghanda hemde pütün heriket jeryanida éghishlar boldi. Axiri yaman aqiwetler kélip chiqqanda we bu ishlarni bir terep qilishta, men tedbirlik amal-charilerni qilalmidim. Démisemmu bolmas, qolumdin kélishiche tiriship baqtim. Éghir ehwallar yüz bergende, bezi tedbirlerni qollinip, bezi kadirlargha xata chare körüsh ehwalliri tosup qélindi yaki ulargha körülgen chariler yenggillitildi. Lékin shu waqit we shu shara'itta, men heriketning kéngiyip kétishini tosush üchün yéterlik küch chiqiralmidim. Bu xataliqlirimni iqrar qilishim kérek. Yene bir tereptin, wang énmaw bashchiliqidiki aptonom rayonluq partkomdiki mes'ul ademler hemde ulargha egeshken bir qisim xenzu we milliy kadirlarning tosqunluq heriketliri, méning buningdinmu köprek ish qilishimgha yol qoymidi. Hetta re'is maw zédong we déng shyawpingning yolyoruqliri bilen ju énleyning yolyoruqlirighimu ular éghizda he dep qoyup, emeliyette étibar qilmidi. Netijide köpligen milliy kadirlar azab chekti, qiynaldi. Ular ‛yerlik milletchilikke qarshi küresh‚ tin bashlap taki ‛medeniyet inqilabi‚ axirlashquche bolghan uzun jeryanda 20 yildin artuq nahayiti éghir azab-oqibetlerni tartti. Beziliri hayatidin ayrildi. Men ashu 20 yil jeryanida azab-oqibetlerni chekken yoldashlarning aldida eyiplikmen. Ularning a'ile-tawabi'atlirining aldida eyiblikmen. Men da'im shu ehwallarni esliginimde özümde bir türlük échinish, epsuslinish hés qilimen.”

Seypidin ezizining bu yerde “Beziler hayatidin ayrildi… men ularning a'ile tawabi'atliri aldida eyiblikmen. Men da'im shu ehwallarni esliginimde özümde bir türlük échinish, epsuslinish hés qilimen,” dégen sözlirining emeliyette abdurehim eysa we shu qatardiki hayati bilen bedel töligen kishilerge nisbeten éytilghanliqi éniq idi.

Seypidin ezizi eslimiside yene abdurehim eysa qatarliq “Yerlik milletchi” qalpiqi kiydürülüp hayati bilen bedel töligen bir ewlad Uyghur serxilliri heqqide toxtilip, mundaq dep yazidu: “Men ashu ehwallarni oylighanda ‛51-chiler‚ ge qarshi küresh bashlinip, ‛medeniyet zor inqilabi‚ ghiche, yeni bu jeryanda toxtimay bir-birige ulinip kelgen ‛yerlik milletchilikke qarshi küresh‚, ‛ongchilargha qarshi küresh‚, ‛riwiziyonizmchilargha qarshi küresh‚ dégendek bir qatar heriketler élip bérilip, birmunche milliy kadirlargha qattiq zerbe bérilgen, hetta éghir chariler körülüp beziler hayatidin ayrilghan, mushundaq éghir ehwallar yüz bériwatqan shinjangda, zadi néme üchün ‛chong xenzuchiliq‚ qa qarshi küresh élip bérilmaydu? shinjangda néme üchün ‛chong xenzuchiliq‚ yoqitilmidi, dégen so'allarni sorighum kélidu. Shuni éytish kérekki, ‛chong xenzuchiliq‚ yoq emes, hetta bezide xéli éghir derijide mewjut bolghan idi. Bu bir yaqtin ilgiriki milliy zulum yürgüzgüchilerning qaldurghan yaman tesiridin bolsa, yene bir yaqtin ‛shinjangda yerlik milletchilik asasliq orunda turidu‚ deydighan xata közqarashtin kélip chiqqan idi. Yoldash maw zédong: ‛her ikki milletchilikke qarshi turush kérek. Aldi bilen chong xenzuchiliqqa qarshi turush kérek‚ dep éniq tekitligen turuqluq, buning tetürisiche shinjangda aldi bilen ‛yerlik milletchilikke qarshi turush herikiti‚ élip bérildi. Beziler éytqandek: ‛shingshingshyaning derwazisini keng échiwétish kérek‚, ‛shinjangda xenzularning sani az sanliq milletlerning sanidin éship ketkende, andin silerning bu aptonomiyeyinglarni körüwalimiz! ‚ dégen'ge oxshash uchigha chiqqan chong xenzuchiliq ashu jeryanda asasliq rol oynap keldi. Bezi atalmish ‛aktip‚ milliy kadirlar undaqlargha ‛dumbaqchiliq‚ rolini oynap berdi.”

Mana bu seypidin ezizining iqrari idi. Seypidin ezizining ömrining axirida qilghan bu iqrari, bolupmu 1957-yilidin 1959-yilighiche bolghan “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” heqqide ashkarilighan bir qisim bayanliri 20-esir Uyghur tarixidiki eng chong paji'elerning biri bolghan abdurehim eysaning délosi we uning sirini yéshishte muhim yip uchi bilen teminleydu, elwette.

Merup eysa ziyaritimiz jeryanida eyni waqitta Uyghur aptonom rayonining re'isi seypidin ezizining akisi abdurehim eysagha “Men qorchaq bolup qaldim” dep qaqshap bergenlikini tilgha aldi. Uning tekitlishiche, 1957-yili 12-ayning 16-küni Uyghur aptonom rayonluq partkom ürümchide “Yerlik milletchilikke qarshi küresh” ke seperlik qilish boyiche kéngeytilgen yighinni bashlighan. Seypidin ezizi bu yighinda sözligen uzun doklatini wang énmawning körsetmisi boyiche töt-besh qétim özgertip, qayta yézip chiqqan iken.

Tarix insanlarni bezide küldürse, bezide yighlitip toxtawsiz rewishte ilgirilidi. Abdurehim eysa qatarliq bir ewlad Uyghur serxillirining Uyghuristan jumhuriyiti qurush yolidiki ghayiliri ularning ölümi bilen ghayib bolup ketmidi, belki kéyinki ewlad Uyghurlarning qelbide bix sürüp, yillar boyi yashap keldi. Abdurhim eysaning ölümi 1950-yillardiki Uyghur serxillirining milliy küresh tarixida ghayet zor yoqitish bolghan bolsimu, emma kéyinki ewlad Uyghurlargha weten heqqidiki qimmetlik sawaqlarni we ibretlerni qaldurup ketti. Xuddi merup eysa ziyaritimizning eng axirqi deqiqiliride tekitlep ötkinidek, u akisi abdurhim eysa heqqidiki eslimisini “Kéyinki ewladlargha ibret we sawaq bolsun üchün” yazghan idi.

(Tügidi)