Köktaghda qamalghan tunji kün

2014-Yili awghustning axirqi künliri idi. Béshimgha qara xalta kiydürüp, qolumgha ishkel, putumgha kishen sélip nege élip mangghanliqini bilmeyttim. Közüm héch némini körmeytti, quliqim mashina ichidiki yötel we pushuldashlardin bashqa héch nersini anglimaytti. Insanni qorqunchqa salidighan bundaq éniqsiz, wehimilik, sirliq seper hayatimda mushuning bilen tötinji qétim yüz bériwatatti.

Tunji qétim 2013-yili 19-awghust sa'et üchlerde kelgen “Méhman” lar béshimgha qara xalta kiydürgen idi. 20-Awghust tengritagh rayonluq j x idarisining yer astigha jaylashqan soraqxanisida yérim kün herej tartqandin kéyin mushundaq qara xaltiliq élip méngilghan idim. Tengritagh qamaqxanisidin yene mushundaq sür-heywiler bilen tikquduq (liyudawan) qa yötkeldim. Mana emdi qamalghan'gha bir yildin éship késilipmu bolghanda yene qara xalta bilen mashinigha chüshtüm. Néme körgülük bu!

Közümdin qara xaltini alghanda qarisam bir zalning ichide turuptimen. Her terepte qoralliq esker. Birer yüzdek mehbus qatarida dostum memetsidiq turidu, dilyar yoq. Qarighanda, bu yötkesh bir yil burunqi tikquduq türmisige palashtek bizgila qaritilghan bolmisa kérek. Belkim tikquduqqa tolup ketken Uyghur siyasiy mehbuslar seweblik tarqaqlashturulghan bolsaq kérek. Mehbuslar arisida Uyghurlar az, siyasiy mehbuslarmu köp emes idi. Zalda tengritagh qamaqxanisida bir kamirida yatqan bay nahiyisining onbash yézisidin turdi we tilsiz dilmuratqa oxshaydighan yene bir kishimu bar idi.

Kamirlargha teqsim qilishtin burun qan aldi. Her qétim qan élin'ghanda eydiz we bashqa yuqumluq késellerge a'it so'allar sorilatti. Eydiz bolghan mehbuslar bilen bir qatargha tizilattim. Xuddi ashu yingnilerning uchida eydiz wirusi qimirlap turghandek körünüp bi'aram bolattim. Bundaq chaghlarda séstralarning “Zeher chékemsen, pahishiler bilen arilishamsen, heptide qanche qétim” dégen so'alliri ularning nijasettin sesken'gendek qarashliri we qopal warqirashliridin bekrek éghir kéletti.

Qamaqqa élinishtin burun eydiz bimarining qandaq bolidighanliqini körmigen ikenmen. Qamaq hayatimda yuqup qalarmu dep qorqqanche qérishqandek yuqumluq késellerdin néri bolalmidim. Eydiz, b tipliq jiger yallughi, tubérkulyoz, siflis dégendeklerge giriptar bolghanlar her kamirida kem bolmaytti. Bularning ichide eng köpi eydiz bilen yuqumlan'ghanlar idi. Men yétip baqqan kamirlarning her biride ularni uchrattim. Beziliri bilen paranglashtim, hetta dostlishipmu qaldim. Emma könglümde méni parakende qilip turidighan bir qorqunch, bir ensizliktin qutulalmidim.

Yéngi kamirigha teqsim qilinipla diqqitimni tartqini yüzide qangshardin bashqa ezalar ghuwa körünidighan bir mehbus boldi. Shalang nursiz chachlar, göshliri qiriwélin'ghandek inchike uzun barmaqlar, keng ishtanning ichide chokidek oynap qalghan pachaqlar, ikki tal söngek burtup chiqqan kasa uni tashqi pilanéttin kelgen ghelite mexluqtek körsitetti. Shu haman “Xro'inkesh, eydiz” dégen uchurlar méngemge yighilip heridek ghonguldashqa, nérwilirimni chéqishqa bashlidi. 

Ürümchide qamalghandin béri xro'in chékip pürliship ketken kishilerni körüp turghan bolsammu, lékin turqi bu qeder berbat birsini uchritishim tunji qétim idi. Könglümde “Xro'inkeshlik we eydiz uzun'gha sozulsa mushundaq bolamdu-néme? wiruslar tendiki quwwetni asta-asta qurutup kishini mushundaq xarab qilsa kérek,” dep oylap siqilishqa bashlidim.

Uning ismi ghéni bolup bu kamirining bashliqi iken. U qolini yanchuqigha sélip, dolisini chiqirip méngip yüretti. Bashqa mehbuslar bolsa qollirini tizlirigha qoyup diqqette tik olturushatti. Kamirlar bir tutash layihilen'gen bolsa kérek, bu kamér men qeshqerde yatqan, ürümchide körgen bashqa kamirlardin perqsiz idi. Kiyimlerde “Michüen - köktagh qamaqxanisi” dégen xitayche xet turatti. Démek, men mehbusluq hayatimni ürümchining bir uchidiki tengritagh qamaqxanisidin bashlap yene bir uchidiki köktaghda dawam qilmaqta idim.

Yéngi kirgenler tamgha qaritip turghuzup qoyulduq. Jinayitimizning némiliki soralghandin kéyin gep hésabimizdiki pulgha kelgende yénimdiki dorday kalpuk xitay “Üch ming som bar!” dep warqiridi. Méningkide besh yüz somdek pul bar idi. Yene bir yéngi mehbusning hésabida pul yoq iken, bichare tüzükrek ünmu chiqarmidi. Yaxshi yéri köktagh qamaqxanisida yéngi kirgenler yalingachlanmaydiken.

Chataq yéri bu qamaqxanida hawa almashmaydiken. Tikquduqta ikki sa'ette bir hawalan'ghili chiqattuq. Bu yerde hawalinidighan boshluq barkenu boyundap qarashqimu bolmaydiken. Ghéni bizni tamgha qaritip bir turghuzghanche chüshlük tamaq waqtighiche midirlatquzmidi. Qarisam, bu kamirida ikki uzun saqalliq boway we ikki yash yigitke qizil jilitke kiydürüp qoyuptu. Yigirme mehbusning ichide yette Uyghur bar ikenmiz.

Chüshlük tamaq kelgende azad qilinduq. Tikquduq qamaqxanisida bir mehbus tamaq usup béridighan ashpez bolatti we chilekning tégide qalghan berengge shöpekliri da'im xala terepte olturghan yéngi keldi'axunlargha éship qalatti. Bu yerde hemmimiz qachimizni kötürüp töshükke baridikenmiz, kadirning nazaritide bir mehbus nöwet boyiche tamaq usup béridiken 

Ghéni manga sizilip ketken set bir qachini tashlap berdi. Qachini élip emdi “Yésiwilek shorpisi” gha öchiretke turushumgha bir Uyghur mehbus kélip qolumdin qachini tartiwaldi-de: -aka, bu qachini bir késel xitay ishletken, sen ishletme. Besey tang ichmigen'ge ölmeysen, momini qaynaqsu bilen yésengmu bolidu! -dédi. Men qachini qoyup turattim, ghéni: -turap hey, xeq bilen néme ishing séning, bikarliq tamaq, siliq gep qorsaqni estimu! -dep warqiridi.

Warqirashlar bashlinip ketti. Égiz oruq kelgen ghénining aldida jughi kichik turap téximu kichiklep qushqachtek körünetti-yu, bir éghiz geptin qalmay churqirap teng turatti. Uzaq ötmey gundipay kélip turapni kamiridin chiqishqa buyruq qildi. U kiyim kécheklirini yighishturghan bolup manga qarap astirtin “Aka, méning qachamni ishlet, men jédel qilip kirgen, késel yoq,” dédi. Uning chirayida bir xatirjemlik, ghalibliq eks étip turatti. 

Yéngi qamaqxanigha kiripla bir jédelge seweb bolghan'gha ézildim. Yéngi kelgenlerning hajetxana yénida tamaqlinishi her qandaq qamaqxanida xan yarliqi bolsa kérek. Özümge teqsimlen'gen xalagha yéqin jaygha kélip olturdum. Qarisam, hésabimizdiki pul soralghanda “Üch ming som bar!” dep warqirighan dorday kalpuk xitay ghénining yénigha jaylishiptu.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.