Abduxaliq Uyghur we memtili tewpiq ependilerning bir qisim shé'irliri we bu heqte söhbetler

Yéqinqi zaman Uyghur tarixigha bolupmu, 19 – esirning axiri, 20 – esirning bashliridiki tarixigha nezer salidighan bolsaq, sherqiy türkistanda ajayip katta burulush, dewr bölgüch ulugh ishlar arqa – arqidin wujudqa chiqip, tengritéghining jenubiy we shimaliy étekliri, ku'inlun baghri, ili wadiliri, turpan oymanliqi, qumul taghlirida Uyghur xelqi jahalet perdilirini yirtip tashlap, özi we dunyagha qaytidin nezer tashlashqa bashlighan yillar boldi.

2011.10.01
abduxaliq-uyghur-kitab-305.jpg Ataqliq sha'ir abduxaliq Uyghurning almatada neshr qilin'ghan kitabi. 2011-Yili awghust.
RFA/Oyghan

Ene shu dewrlerdiki oyghinish heriketlirining yolbashchiliri bolghan abduqadir damollam, qutluq shewqi, aka – uka musabayoflarning yétekchilikide apiride bolushqa bashlighan ma'arip – aqartish heriketliri we buning türtkiside meydan'gha kelgen yéngiche mektepler bu parlaq dolqunning eng türtkilik küchi hésablinidu.

Epsuski, bu qétimliq tarixiy xaraktérlik oyghinish heriketlirimu mustebit hakimiyet we basqunchi küchlerning ghaljirliqi, shundaqla ular bilen muqeddes ittipaq ehdinamiliri tüzüshken mute'essip qara küchlerning éghir derijide depsende qilishigha duchar boldi. Ilim bulaqliri qurup, meripet yultuzlirining nurliri bir – birlep öchürüwétildi, ilim – irpan'gha teshna minglarche yash nota yiltizidin qomurup tashlandi. Démek pelekning chaqi yene biz shum péshanilerge tetür chörgilidi.

Biraq weten söyer ezimetlerning ittipaqliqi, meslekdashlarning eqil parasiti we baturluqi ularning yawuzluqigha qilche boyun egmidi. Aridin köp ötmey yene bir qétimliq misli körülmigen ma'arip herikiti bash kötürüp chiqti, abduxaliq Uyghur bilen memtili tewpiq ependini bu qétimliq heriketning yolbashchi we serkerdiliridin idi. Shunga xelqimiz ma'arip we aqartish tariximizda alahide töhpe körsetken bu oghlanlarni hélimu hem yadlap turmaqta, ularning ish – izliri, menggü ölmes rohi ewladtin ewladqa miras bolup kéliwatmaqta.

Memtili tewpiq ependi


Bulbullar tutqun boldi, yurtni bulghidi qagha,
Kim bolsa wetenperwer bir kün ésilur dargha.
Bu qarangghu yillarda tapalmidim adalet,
Adaletke intilsem qolgha aldi siyaset.

Xelqim üchün ilim-pen, tereqqiyat izdidim,
Niyitim sap, dilim aq, ötküzmidim jinayet!
Qadir haji kirip keldi, yénida gundipay alte,
Heqiqet ne? adalet ne? bilmeydu eqli bek kalte.

Kishen qisti séni tewpiq qilma zerriche peryad,
Pida qil qanni sen emdi, béshinggha keldi bu ersat.
Urghup turghan issiq qan jismimda isyan éter,
Künde mushtumdek kések xet yézip tügep kéter.

Xudayim bilur balilirim qaldi dadu-peryadta,
Dérikimni alalmay sersan bolup her yaqta.
El xa'ini, memtimin ichi qara munapiq,
Hökümetke üstümdin xewer béripsen saxta.


Bardur

Abduxaliq Uyghur

Jahalet semeresidin bizge bir kün köp japa bardur,
Éytingizchu, bügünki halimizning qaysi biride sapa bardur.

Zamanning halidin waqip bolup turmaqning ornigha,
Birini shangyo saylap arqidin dewayimiz bardur.

Ilimning ijtihatigha köngülni qoymiduq bizler,
Oqurmiz — oquturmiz dep séghiz chaynashimiz bardur.

Te'awunu — tenasur ornigha bizlerde bir adet,
Yéngi bashni kötürgenni orup yighqanmiz bardur.

Yene yurt paydisigha jem'iy bolmaqliq besi müshkül,
Eger bir yerde toy bolsa, bérip yatqanmiz bardur.

Omumning paydisigha yüz yilda hem esla chüshenmeymiz,
Ziyan qilmaq üchün bolsa ejeb chaqqanmiz bardur.

Biri bir yaxshiliq qilsa, uning yadini qilmaq yoq,
Épi kelse bérip ewretlirin achqanmiz bardur.

Eger millet üchün bir pul chiqish kelse tapalmasmiz,
Chiqimi yoq nawa pulgha tola ixlasimiz bardur.

Ixwan hem buraderlik nishani qalmidi bizde,
Meger dost bolsaqmu esliy, bölek muddi'ayimiz bardur.

Xata'en dostimizda bir eyib zahir bolup qalsa,
Yoshurmay birge onni tépip qatqanimiz bardur.

Babalar shöhritini, gheyritini héch séghinmasmiz,
Qélip gheplet – jahalette yumup köz, po atqanimiz bardur.

Kéreksiz mustehep ishlar üchün janni pida qilmaq,
We lékin hejge baj alsa, tozup qachqanimiz bardur.

Oyun – chaqchaq tüpeylidin öz'ara bi'et bolsaq,
Yarashturup qoyush nede, arigha ot yaqqanimiz bardur.

Xushamet babida bizdin bölek ustisi hem yoqtur,
Quwluqu shumluq bilen rengmureng yalghanimiz bardur.

It urghanni tonur dep bar idi bir temsili,
Loyi, ambal we darin dep sémiz baqqanimiz bardur.

Ilim – pen'ge yürüsh qilghan uchar kökte, üzer suda,
Minishke qotur éshek yoq, piyade qalghanimiz bardur.

Gürkirek kelse aptomobil, néme bu ey xudayim dep,
Eqilni ishlitelmey, hang – tang qétip qalghanimiz bardur.

Hüner bilen sana'ette “Yétishtuq”, emdi ish pütti,
Umach ichmekke, xumdanda ghédir quyghanimiz bardur.

Misli jennet taghu – deryani bézeshke yoq kishi,
Yastuqni qirlap qoyup bighem yatqanimiz bardur.

Munejjim hem inzhénér, alimlarning ornigha,
Tonu selle, nepsi bala mollimiz — sultanimiz bardur.

Qizil közlük, körelmeslik we ya özi qilalmasliq,
Qilay dep bel baghlighanlargha türlük – tümen bohtanimiz bardur.

El – yurtning derdige qilchimu derman bolmiduq bizler,
Kélur bir kün ashu chaghda ornigha kelmes pushaymanimiz bardur.

Abduxaliq bes, yéter aware bolma, qaqshima,
Shu chagh kelgende bizlerde azabqa teyyar wijdanimiz bardur.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.