Merhum ehmed ziya'iy we cheklen'gen eserler

Ehmed ziya'i ependi

Merhum ehmed ziya'iyning qisqiche terjimihali
Muxbirimiz batur

Ehmed ziya'i 1913 - yili 4 - ayda qeshqer yéngisheher nahyisining xan'ériq yézisda mollaxun hajim isimlik meripetperwer diniy zat a'iliside tughulghan.

Ehmed ziya'i nahayiti kichik turupla shé'ir ijadiytige kirishken. U sha'ir dadisidin shé'iriyetning nezeriyiwi,emeliy mesililiri boyiche nurghun bilim we maharetlerni ögen'gen,dadisimu oghlini qattiq telep bilen etrapliq terbiyligen. U 10 yashlargha kirgende shé'ir yézishqa bashlighan,1928 - yili “Ziya'i” texellusini qollinip,kilassik edebiyat izidin méngip, “Gül we bulbul” namliq dastanini yazghan.

Ehmed ziya'ining hazirqi zamandiki edebiy hayatida 1935 - yili nahayiti muhim orun tutidu.U shu yili Uyghur hazirqi zaman edebiyatining muhim wekilliridin biri,dangliq sha'ir,Uyghur metbu'atchiliqining asaschiliridin biri qutluq haji shewqi bash muherrirlikide chiqiwatqan “Yéngi hayat géziti” ning muherrirlikige orunlashqan. 1937 - Yili aprélda qeshqerde shéng shisey chong tutqun élip barghanda qutluq haji shu dewrning nurghun ziyaliliri,bayliri, yurt chongliri qatarida qolgha élinip,uzun ötmey shéng shisey teripidin rehimsizlerche qurban qilin'ghan.Shuning bilen gézitning hemme ishliri ehmed ziya'ining üstige yüklen'gen.

Kéyinche gézitning nami “Qeshqer - shinjang géziti” ge özgertilgen, gézit üstidiki teqip barghanséri kücheygen,ziyankeshlikler ap - ashkare élip bérilghan bolsimu,emma u gézitchilikni hergiz toxtitip qoymighan. Ehmed ziya'i 1943 - yilighiche mezkur gézitning muherrir hem bash muherriri bolup ishligen.U mushu mezgillerde özi yazghan yaki terjime qilghan jenggiwar maqaliler we gézitning janliq sehipiliri arqiliq xelqni nadanliqtin oyghinishqa dewet qilghan.

Ehmed ziya'ining gézitchilik sahesidiki netijiliri, xelq qelbidiki hörmiti hökümran da'irilerni sarasimge sélip qoyghan. 1943 - Yili shéng shisey öz qoli bilen xet yézip, ehmed ziya'ini ürümchige élip kélishke buyruq qilghan. Buyruq boyiche ehmed ziya'i shu yili 4 - ayda ürümchige élip kélin'gen hemde “Shinjang géziti” idarisige teqsim qilinip, muherrirlik qilishqa orunlashturulghan.Emma,u gézitxanida uzun ishliyelmigen.1944 - Yili 4 - aydiki chong tutqunda ehmed ziya'imu nechche minglighan her millet ziyaliyliri qatarida tutqun qilinip türmige qamalghanche, 1946 - yili 5 - ayda siyasiy mehbuslar omomyüzlük qoyup bérilgen'ge qeder ikki yildin köprek türmide yatqan.Türmidin chiqqandin kéyin,ürümchidiki yaxshi xizmet orunlirigha qiziqmay, qeshqerge qaytip kelgen.

Exmet ziya'i qeshqerge qaytip kelgen mezgil üch wilayettin bashqa rayunlarni,jümlidin qeshqerni gomindang idare qiliwatqan,gomindangning xelq üstidiki zulimi kücheygen,shundaqla üch wilayet inqilabining tesiri qeshqer tereplergimu kéngeygen, tashqorghan, bulungköllerni üch wilayet inqilabi hökümiti öz qoligha alghan mezgiller idi. Shunga, gomindang da'irliri ilghar, tereqqiyperwer kishilerge, nopozluq ademlerge bolghan teqipni téximu küchetkenidi.Mundaq buruqtumluq muhitta yashashqa chidiyalmighan ehmed ziya'i özini bir mezgil chetke élish üchün soda karwanlirini teshkillep, ladaxqa kigiz we bashqa turmush boyumliri élip bérip,u yerdin aldinqi sepke yetküzilidighan aptomobil balunlirini qeshqerge toshup kélish mezmunidiki seperge atlan'ghan.U ladax sepiridin qaytip kelgendin kéyin,yeni 1947 - yilining béshida qeshqer waliysi abdukérimxan mexsumning teshebbusi bilen “Qeshqer shinjang géziti” ning bash muherriri bolup ishligen.Emma, bu gézit inqilabiy ang we nezeriyilerni keng teshwiq qilghanliqi üchün, uzaqqa barmay gomindang terep bu gézitni neshir qilishni toxtitiwetken. Shuning bilen abdukérimxan mexsumning qollishi arqisida ehmed ziya'ining yétekchilikide “Yéngi hayat géziti” neshir qilin'ghan, bu gézit ehmed ziya'ining mes'ulluqida inqilabiy ang, nezeriyilerni teshwiq qilishni dawamlashturghan. Shu yillarda ehmed ziya'ining “Tozimas chéchekler” namliq edebiy eserler toplimi, “Ladax yolida karwan” namliq sayahet xatirisi we “Wijdan we muhakime” namliq poblistik esiri birla waqitta neshir qilinip,edebiyat saheside nahayiti küchlük tesir qozghighan bolsa,gézitchilik sahesidiki töhpisi,ilghar,inqilabi idiysi awamning qayilliqigha érishken idi,wetenning birlikini,milletler ittipaqliqini qoghdash jehettiki idiye we heriketliri eyni waqittiki hökümran da'irilerni xatirjem qilghan idi.Shu seweptin qeshqerde tesiri chong bu edib 1948 - yili gomindang qanun tüzesh palatasining ezasi süpitide nenjingge bérip, shu yerde bir mezgil turghan. Qaytip kelgendin kéyin izchil türde gézitchilik ishliri bilen shughullan'ghan.Shinjang tinchliq bilen azad bolush harpisida, ehmed ziya'i heqiqetni yaqlap, tinchliq bilen azad bolush ishlirining netijilik élip bérilishigha tirishchanliq körsetti.

Ehmed ziya'i 1957 - yili ürümchige yötkilip, aptonum rayunluq edebiyat - sen'etchiler birleshmiside tetqiqat we ijadiyet ishliri bilen shughullinip, klassik eserlerni neshirge teyyarlash ishi we bu heqtiki tetqiqatlar bilen shughullan'ghan.1980 - Yili shinjang ijtima'iy penler akadémiyisi az sanliq milletler edebiyati inistitotida ilmiy tetqiqat bilen shughullinishqa teklip qilinip, bu yerde “Qutadghu bilik” ning hazirqi zaman Uyghur tilidiki nezmiy yeshmisini ishleshke qatnashqan, “Qutadghu bilik” heqqidiki tetqiqarlar bilen shughullan'ghan hemde mushu yillarda “Rabiye - se'din”, “Ilmiy abidilirimizning qurghuchiliri yüsüp we mehmud” qatarliq nadir dastanlarni ijad qilghan.

Barliqini ilimge we ijadiyetke béghishlighan bu meshhur alim jelqimizning qimmetlik ilmiy, edebiy eserlerni miras qaldurup, 1989 - yili 10 - ayning 27 - küni ürümchide késel sewebi bilen alemdin ötken.

Ehmed ziya'i edebiy hayatining eng güllen'gen ikki altun dewri bolghan.Buning biri 20 - esirning 40 - yilliri,yene biri 20 - esirning 80 - yilliri idi.

Ehmed ziya'ining edebiy ijadiyti gerche 20 - esirning 20 - yillirida bashlan'ghan bolsimu,emma her xil sewepler tüpeylidin aldinqi 20 yilda anche chong netije - muweppeqiyetlerge érishelmey,peqet 40 - yillargha kelgendila andin heqiqiy güllinish we piship yétilish dewrige qedem qoydi.40 - Yillar ehmed ziya'iy hayatining qismet - sergüzeshtlerge bay dewri bolghan bolsimu, lékin ehmed ziya'i bu mezgillerde ijadiyitini toxtitip qoymidi. Edebiy ijadiyet ishliri üchün yürek qénini serip qilip, nahayiti ünümlük ishlep,öz ijadiyitidila emes, belki Uyghur hazirqi zaman edebiyat tarixidimu mohim orun tutidighan bir munche munewwer eserlerni ijad qilghan. Ehmed ziya'ining bu mezgillerdiki ijadiyitining diqqetke sazawer bir teripi shuki, u edebiyatning hemme zhanir sheklide dégüdek eser yézip, özining köp tereplime iqtidarini namayan qilghan. Shundaqla, hazirqi zaman edebiyatimizni zhanir - shekil jehettin béyitishqimu körünerlik hesse qoshti.