Elishir nawayi we ana til ghururi

Egerde yüsüp xas hajipni özining gégant esiri “Qutadghu bilik” arqiliq islamiyettin kéyinki türkiy edebiyatigha  ul saldi dep qarisaq, elishir nawayini türkiy klassik edebiyatining yüksek choqqisini yaratti déyishke tamamen heqliqmiz.

Nawayi 15-esirning ikkinchi yérimidiki dawalghup turghan bir zamanda yashidi. Bu mezgilde gerche emir témur qurghan katta impériye parchilinip ketken bolsimu, lékin témuriy neseblik türk hökümranlar yenila orta asiyaning siyasiy sehniside küch körsitiwatatti. Shundaq bolushigha qarimay bu dewrde ereb we pars tillirigha choqunush keypiyati ewj alghan bolup, türkiy tilida ijadiyet élip baridighan edibler az sanliq orun'gha chüshüp qalidu. Xuddi abduréhim ötkür tekitlep ötkendek: “Bu dewrde pars tili bilen ereb tili pütkül orta asiya boylap nahayiti keng türde yamrap kétishi bilen edebiyatta hakim til derijisige köütürülgen. Türkiy tilida sözlishidighan xelqlerning edib-sha'irliri öz ana tilini tashlap yaki yaratmay, pars tilida eser yézishni bir xil modigha aylanduruwalghan. Hetta öz ana tilida yazghan edib-sha'irlar mesxire qilinish derijisige bérip yetkenidi”. Nawayi zamandashlirining melumatlirigha qarighanda, eyni dewrde bezi türkiy ediblirining ereb we parschigha bolghan choqunushi shu derijige bérip yetkenki, ular “Farsiy shékerest” (pars tili shéker til), “Erebiy heselest” (ereb tili hesel til) dep dawrang sélishidu.

Ana til krizisqa duch kelgen bu jiddiy peytte nawayi ornidin ders turidu. Sha'irning qelbidiki ana til ghururi uninggha ijadiy ilham we medet ata qilidu. Nawayi özidin burunqi lutfi, sekkaki we atayi qatarliq türkiy tilida shé'ir yazghan sha'irlarning izidin méngip, özining ana tildiki pasahetlik shé'irliri bilen parsche yézish terepdarlirigha jeng élan qilidu. U merdanilik bilen mundaq misralarni yazidu:

Türk nezmide chu tartip men elem,

Eyledim ul memliketni bir qelem.

Nawayi özining ana tilida yazghan bir yürüsh eserliri arqiliq ereb-pars tillirigha meptun bolush keypiyati ewj alghan 15-esirning kéyinki yérimida  türkiy edebiyatining abruyini qoghdap qaldi. Uning mol mezmunluq eserliri we bedi'iy balaghetke tolghan shé'irliri ana tilning bashqa herqandaq tildin qélishmaydighan hayatiy küchke ige ikenlikini körsitip berdi. Nawayining ana til ghururidin “Türkiy hünerest” (türkiy tili hüner-sen'et tili) dégen uqum orta asiyagha yangridi.

Sha'ir qisqighine 60 yil ömür kördi. Emma u ajayip zor edebiy we ilmiy eserlerni qaldurup ketti. Nawayining eserliri öz dewrining chembirikidin halqip chiqip, pütkül orta asiya we musulman sherqining 15-esirdiki bedi'iy tepekkurining büyük namayendisi bolup qaldi. Hindistanda impériye qurghan babur özining nawayigha bolghan yüksek hörmitini mundaq baha bilen ipadiligenidi: “Elishirbeg tengdishi yoq adem idi. Türkiy tilda shundaq shé'irlarni yéziptuki, héchkim uningchilik köp hem yaxshi yazghan emes”. Elishir nawayining wapatidin yérim esir kéyin, tarixchi we dölet erbabi mirza heyder özining “Tarixiy reshidi” namliq kitabida nawayining nesebining Uyghur ikenlikini tilgha alidu hemde pexirlinish ilikide mundaq dep yazidu: “Mir elishirning texellusi nawayidur. Uningdin awwal we uningdin kéyin héchkim türkiy tilda uningdin köprek we uningdin yüksekrek shé'ir yazalighan emes. Nawayi bu hünerde ustazdur”.

Nawayi pars tilini sudek bilidighan, pars tilida ajayip pasahetlik shé'irlarni yazalaydighan turuqluq, qilche ikkilenmestin türkiy tilida ijadiyet élip baridu. U ömrining axirida yazghan “Muhakimetul lugheteyin” namliq ilmiy esiride türkiy tili bilen pars tilini sélishturup, türkiy tilining pars tili mumkin bolmighan ipadilesh imkaniyitige ige ikenlikini deliller arqiliq ochuq körsitidu. U ana tilini tashlap pars tiligha meptun bolghan ediblerge qaritip mundaq dep yazidu: “Bu sözlerdin düshmenlirim bilen muxaliplirim méni özining tebi'iti türkiy tiligha mayil bolghini üchün pars tilini ret qilishta heddidin ashuruwetti dep guman qilishmisun. Halbuki, pars tili tetqiqatida we parsche sözlerdin paydilinishta héchkim téxi menchilik ish qilalighini yoq”. Nawayi yene bu esirining axirida yashlarni öz ana tilini qedirleshke, sha'irlarni ana tilda yézishqa chaqiriq qilip mundaq deydu: “Bizning teyyargha ashiq bilimsiz yashlirimiz he désila ishning ongiyini közlep, pars tili bilen shé'ir yézishqa qiziqmaqta. Wehalenki, eger kishi yaxshiraq mulahize qilidighan bolsa, türkche sözlerning mene jehettin neqeder keng we chongqurluqini, uslub jehettin neqeder pasahetlik ikenlikini bilgen bolatti. Türkiy tilining keng menilikliki we her tereplimiliki shunche deliller bilen ispatlandi. Shundaqken, emdi bu tilda sözleshküchi xelqler arisidiki sha'irlar özining shundaq güzel we bay tili turuqluq, öz qabiliyet we maharetlirini bashqa til bilen körsitimen dep aware bolmisa idi. Eger ikki tilda yézish iqtidari bolsa, öz tilida köprek yazsa idi...”.

Nawayining türkiy edebiy tilini qutquzush hemde rawajlandurush yolidiki tirishchanliqliri orta asiya we Uyghur diyarining medeniy hayatida yéngi sehipe achti. Nawayini örnek qilghan bir top harmas edibler chaghatay türkiy edebiyati munbiride qayta jewlan qildi. Nawayining bedi'iy métodi we bay ijadiy mirasliri besh esiridin buyan orta asiyada nawayishunasliq ilmini wujudqa keltürdi. Orta asiyaning xettatliq we kitabet sen'iti nahayiti zor derijide nawayi eserlirini özige menbe qildi. Minglighan sha'irlar nawayi eserlirige nezireler yazdi. Nawayining “Xemse” namliq toplamigha kirgüzülgen dastanlar asta-asta xelq aghzaki edebiyatigha ötüp, awam xelq ijadi bilen birliship ketti. Nawayining köpligen ghezelliri orta asiya muqam sen'itige singip kirdi. Bolupmu Uyghur on ikki muqamining asasliq naxsha tékistliri nawayi ghezelliridin teshkil tapti. Nawayining özimu bir ghayiwi shexske aylinip, esirler boyi xelq qelbide yadlandi. Shundaq, nawayi besh yüz yildin buyan tarim oymanliqidin anatoliyegiche bolghan uzaq téritoriyediki xelqlerning riwayetliride, medrisiler derslikliride, muqamlar ewjide we misralar lerzide yashap keldi.

Uyghur xelqining ot yürek sha'iri lutpulla mutellip 1940-yillarning béshida nawayigha béghishlap mundaq misralarni yazidu:

Oqup esh'ar-nezmilirini gherq bolup,
Qelbke tesirat tuyghular tolup.
Közüm bir nuqtigha qétip qalidu,
Wujudum xiyallargha pétip qalidu.

Qolumda kitabi dildin soraymen,
Nawayi qanchilik büyük zat deymen?
Qéni shu nawayi, qéni bir körsem,
Mubarek qolliridin uning bir söysem!

Qarap tursam “Xemse” ni yazghanda,
Qarap tursam qelemde göher qazghanda.
Qarap tursam perhatqa resim sizghanda,
Qarap tursam shirin'gha güller tizghanda.

Qoy! sha'ir sözlewerme, jöylüp yoqqa,
Nawayi kömülgen emes tupraqqa...
Yüriki sighmaydu alemdek lehetke,
Rohi yölenmeydu ghemge-ehedke.

Uning mazarini her bir waraqtin izde,
Gümbez-qebrini her misradin izde.
U ijad deryasigha chömülgen,
U her misra tüwige kömülgen.

Eskertish:

Resimning chüshndürülishi: nawayining zamandishi, meshhur ressam kamaliddin béhzad teripidin sizilghan nawayining süriti.