“Uyghurlar familesizlikning derdini qachan'ghiche tartidu?” namliq maqale we cheklen'gen eserler

Undaqta, Uyghurlarda heqiqiy menidiki famile mewjutmu? néme üchün isim - famililirimiz bügünki kün'giche qéliplashmaydu? famile qollinish jehette weten ichi we sirtida izdinishler élip bérildimu - yoq?

Bu heqtiki so'allarning jawabigha qiziqsingiz we bir qisim cheklen'gen eserlerdin behr almaqchi bolsingiz programmimizning bügünki sanigha diqqet bergeysiz.

Uyghurlar familesizlikning derdini qachan'ghiche tartidu?

Qutlan teyyarlidi

Bügünki künde weten ichi we sirtidiki keng Uyghur jama'etchiliki özlirining isim - familisi jehette duch kelgen bir qatar mesililiridin jiddiy texirsizlik hés qilmaqta. Nurghun Uyghurlar “Sizning familingiz néme?” dégen so'algha duch kelgende téngirqash hés qilidu. Bolupmu muhajirette yashawatqan Uyghur jama'etchiliki famile mesilisi tüpeylidin yüz bériwatqan türlük köngülsiz kechürmishlerning achchiq temini tétip yashimaqta.

Undaqta, Uyghurlarda heqiqiy menidiki famile mewjutmu? néme üchün isim - famililirimiz bügünki kün'giche qéliplashmaydu? famile qollinish jehette weten ichi we sirtida izdinishler élip bérildimu - yoq?

Tarixta Uyghurlarning özige xas bir yürüsh isim - famile medeniyiti yaratqanliqi heqqide tarixiy pakitlar mewjut. Bolupmu idiqut Uyghur xanliqi bilen qaraxaniylar xanliqining deslepki mezgilliride Uyghurlar özlirining xas isimliridin bashqa yene uruq - jemetining, shughullan'ghan hüner - kespining yaki tughulghan yurt - mehellinisining namlirini famile süpitide ishletkenliki melum. Miladiye 10 - esirdin kéyin Uyghur xelqi millet gewdisi bilen islam dinini qobul qilishqa bashlighan. Buning bilen ularning isim - famile adetliride jiddiy özgirishler yüz bergen. Qedimki Uyghur tilidiki kishi isimlirining ornigha islamiy tüstiki erebche yaki parsche isimlarni qollinidighan bolghan. Texminen 14 - esirlerdin kéyin Uyghurlarda uruq - qebile tüzümi peydin - pey yimirilip, öz nesebini ipadileydighan jemet yaki yurt chüshenchisi saqlinip qalghan. Netijide shexslerning öz isimlirining arqisigha atisining yaki bowisining isimlirini qoshup yazidighan adet shekillinishke bashlighan. Shuning bilen bir waqitta yene mutleq köp qisim Uyghur yurtlirida shexslerning kimlikini téximu éniq ayriwélish üchün omumyüzlük leqem ishlitidighan adet meydan'gha kelgen. Bolupmu jemet leqemliri ewladtin ewladqa dawamliship gheyriy resmiy “Famile” ning rolini ötep kelgen.

20 - Esirning bashlirigha kelgende öz xelqining kélechiki üstide jiddiy oylinishqa bashlighan millet serxilliri Uyghurlarda qéliplashqan famile aditining bolushi heqqidiki jiddiy texirsizlikni hés qilidu. Gerche bir qisim tereqqiyperwer a'ililer we oqumushluq ziyaliylar özliri ülge bolup muqim famile qollan'ghan hemde awam xelqqe famile qollinishning zörürlükini teshwiq qilghan bolsimu, lékin öz dewride Uyghur élining gejgisige miniwalghan xitay militaristlarning hakimmutleq hökümranliqi astida bu chaqiriq ré'alliqqa aylinalmidi. 1920 - Yillardin bashlap sowét hakimiyitining kommunizimlashturush dolqunigha duch kelgen ottura asiya Uyghurliri bashqa qérindash milletlerge oxshashla mejburiy halda rusche isim - famile ramkisini qobul qilishqa mejbur boldi. Weten ichide bolsa az bir qisim ziyaliylar famile qollan'ghandin bashqa mutleq köp qisim Uyghur jama'etchiliki yenila öz ismining axirigha atisining yaki bowisining ismini qoshup yézishtek addiy usulni saqlap qaldi.

1930 - We 1940 - yillarda sowét ittipaqining Uyghur élige körsetken tesirning küchiyip bérishi hemde rusche oqughan ziyaliylarning köpiyishige egiship bir qisim kishiler ottura asiya jumhuriyetliridiki qérindash xelqlerning isim - famile özgirishliridin ülge élip, rusche famile qélipini qobul qilidu. Buning netijiside “- Of, - yof, - éwa, - yéwa” dégendek rusche famile qoshumchiliri qoshulghan bir qisim Uyghur famililiri barliqqa kélidu we bir mezgil ishlitilidu. Emma bu ruslarning famile aditidin ölük halda köchürüp kélin'gen, keng xelqning tallishidin ötmigen hadise bolghachqa ammiwi asasqa ige bolalmay Uyghurlarning asasiy gewdisige omumlishalmaydu. 1950 - Yillardin kéyin bashlap weten ichidiki Uyghurlar birdek öz ismining axirigha atisining ismini qoshup ishlitidighan boldi hemde atisining ismini “Famile” süpitide qollandi. Nopus kinishkiliridin tartip kimlik, guwahname, höjjet, yer xéti we bashqa barliq hökümet alaqiliride bu xil turaqsiz isim - famile shekli qollinilidighan boldi.

Bügünki dunyada isim - famile sistémisi turaqlashqan milletlerge nisbeten sélishturghanda, Uyghurlar qolliniwatqan öz ismining axirigha atisining ismini qoshup yézishtek bu xil addiy shekil emeliyette resmiy famile uqumini körsitip bérelmeydu. Chünki “Ata ismi” ni famile süpitide ishlitidighan bu xil shekilde famile turaqliq bolmaydu, belki her bir ewladta yéngidin “Famile” almiship turidu. Netijide üch ewladidin burunqi ata - bowilirini esliyelmeydighan halet shekillinidu.

1980 - Yillardin kéyin xitayning ishikni échiwétish islahatigha egiship weten ichidiki Uyghurlarning chet'ellerge chiqip oqush yaki olturaqlishish ishlirigha melum imkaniyetler échildi. Buning bilen bir qisim Uyghurlar bashqilar üchün asan emma özliri üchün qiyin bolghan resmiyet béjirish jeryanini béshidin kechürüp chet'ellerge chiqishqa bashlidi. Wehalenki, pasport élish jehette xitaydiki bashqa herqandaq milletke qarighanda eng qattiq cheklimige uchraydighan Uyghurlar intayin teste béjirgen pasportlirida öz isim - famililirini öz tilida yézish hoquqigha érishelmidi. Xitaylarning isim - famile qa'idisige asasen tertipi almashturulup xitay tili ahangi yaki “Pin - yin” boyiche pasportqa yézilghan Uyghur isim - famililiri chet'ellerdimu Uyghurlargha birmunche awarichiliklerni élip keldi. Eslidinla öz kimlikini tashqi dunyagha chüshendürüsh qiyin boluwatqan Uyghurlargha nisbeten öz isim - famililiri duch kéliwatqan bu qalaymiqanchiliqlarni chüshendürüshke téximu amalsiz qaldi. Bu ré'al mesilini hel qilishqa hetta Uyghur aptonom rayonining “Re'is” lik töride olturghan yuqiri derijilik Uyghur erbabliriningmu küchi yetmidi. Buning bilen yillardin buyan hör dunyada yashap kéliwatqan Uyghurlar adette öz - ara Uyghurche ismini ishletsimu, emma resmiy qanuniy höjjet we alaqilerde xitayche “Pin - yin” bilen yézilghan ghelite isim - famililirini yézishqa mejbur boldi. Téximu échinarliqi shuki, bir qisim Uyghurlarning pasportigha igisidin sorapmu olturmayla xitayche eng köp bolghanda üch yaki töt xet bilen yézilidighan xitay isim - famililirini ölchem qilghachqa, ularning isimliri yérimidin üzülüp yézildi yaki familisi élip tashlinip peqet ismila xitayche “Pin - yin” bilen yézilip qoyuldi. Netijide isim - familiside qalaymiqanchiliq körülüp, chet'ellerdiki aliy mekteplerge oqushqa qobul qilin'ghan bir qisim Uyghur yashlar pasportida “Famile” si bolmighanliqtin wiza iltimasi ret qilindi. Chet'ellerge chiqqan bir qisim Uyghur qiz - ayalliri pasportlirigha yézilghan xitayche ghelite “Isim - famile” lirining derdini erlerdinmu bekrek tartti. Chünki Uyghurlarning isim - familisi xitay pasportigha xitaylarning isim - famile qélipi boyiche Uyghurche tertipi buzulup yézilghachqa, amalsiz qalghan qiz - ayallirimiz “Famile” ornida yézilghan atilirining erlik isimlirini öz ismi ornida, özlirining ayalche isimlirini “Famile” ornida ishlitishke mejbur boldi. Isim - famile jehette dunyadiki héchqandaq bir millette körülmeydighan bu ghelite ehwalni bashqilargha chüshendürüp bérish heqiqeten qiyin boldi. Nöwette chet'ellerdiki Uyghur jama'etchiliki ichide özliri turushluq döletlerning wetendashliqigha ötken bir qisim Uyghurlar nurghun resmiyetlerni ötesh arqiliq öz isim - famililirini xitayche “Pin - yin” ning boyunturuqidin qutuldurup chiqqan bolsimu, lékin yene bir qisim Uyghur jama'etchiliki téxiche özlirining “Xitaychilashturulghan” isim - famililirining derdini tartip yashimaqta.

2001 - Yili 2 - yanwarda Uyghur aptonom rayonining sabiq re'isi ablet abduréshit ürümchidiki her sahe Uyghur bilim ademlirini chaqirtip Uyghurlarning isimlirini qéliplashturush we muqim famile qollinish mesilisi boyiche pikir alidu. Mutleq köp qisim ziyaliylar birdek famile qollinishning zörürlükini otturigha qoyidu. Buning bilen Uyghur aptonom rayonida daghdughiliq famile qollinish dolquni qozghilidu. Shinjang uniwérsitéti we aptonom rayonluq til - yéziq komitétidin mexsus mutexessisler guruppisi teshkil qilinip, Uyghurlarning turaqliq famile qollinishi boyiche layihe teyyarlashqa kirishidu. 2001 - Yilidin 2002 - yilighiche bolghan ariliqta birqanche qétimlar mexsus muhakime yighinliri chaqirilip, radi'o - téléwiziye we gézitlerde teshwiq qilinidu. Eyni waqitta mutexessisler guruppisi teripidin teyyarlinip aptonom rayonluq xelq hökümitige sunulghan layihide “Uyghurlarning isim - famililiri pasport we bashqa xelq'araliq höjjetlerge xenzuche pin - yin boyiche emes, belki Uyghurche oqulushini asas qilghan halda latinche yézilishi kérek. Uyghur isim - famililiri pasportqa xenzu isim - famililirining qélipi we tertipi boyiche emes, belki Uyghurche tertip boyiche yézilishi kérek” dégendek maddilarmu kirgüzülgen. Epsuski, öz dewride aptonom rayonning bash re'isi ablet abduréshit özi yétekchilik qilghan, mu'awin re'isliridin abduqadir nesirdin mes'ul bolghan, shinjang uniwérsitéti bilen aptonom rayonluq til - yéziq komitétidiki nechche onlighan mutexessislerdin heywetlik guruppa teshkil qilin'ghan, radi'o - téléwiziye we gézitlerde daghdughiliq teshwiq qilin'ghan bu bu zor weqe héchqandaq netije bermeyla axirlashti. Bu ishtin shunche zor ümidlen'gen Uyghur jama'etchiliki axiri bérip shunchilik qattiq ümidsizlikke chömdi. Hetta “Uyghurlarning famile qollinish mesilisini re'islik mudditim toshquche wujudqa chiqirimen” dep wede bergen aptonom rayonning re'isi ablet abduréshitmu netijisiz axirlashqan bu ish toghrisida Uyghur jama'etchilikige chüshenchimu bérelmidi hemde uzaq ötmeyla ünümsiz yighin échishtin bashqa ishi yoq memliketlik siyasiy kéngeshning mu'awin re'isi dégen quruq emel bilen béyjinggha yötkiwétildi.

Bügünki künde xitaygha 300 yilgha yéqin hökümranliq qilghan manjular öz isim - famililirini saqlap qélish uyaqta tursun hetta millet süpiti bilen yoqilishqa yüz tutti. 1947 - Yilila xitay kommunistliri teripidin aptonomiye hoquqi bérilgen mongghullar özlirining milliy isim - famililirining ornigha xitayche isim qollinishqa mejbur bolmaqta. Qedimki Uyghurlarning xéshi karidoridiki biwasite ewladi bolghan sériq Uyghurlar 1950 - yillarning axirliridin bashlapla xenzuche isim - famile qollinishqa mejburlan'ghan. Bu tejribe - sawaqlar bizge isim - famile mesiliside pütün millet gewdisi bilen jiddiy türde qayta oylinishning zörürlükini eskertmekte.