Ghulamidin paxtaning hayati (33): muhajirettiki shexsiy kutupxanam qandaq berpa qilindi?

Ghulamidin paxtaning shexsiy kutupxanisidiki Uyghurlargha da'ir kitablardin örnekler.

Nyu-yorkning long ayland, yeni “Uzun aral” rayonidiki shexsiy turalghusida döwe-döwe kitab-matériyallar, sarghayghan qolyazmilar, uzun yilliq estilik we yadnamiler shundaqla yiraqtiki wetinini eslitip turghuchi qimmetlik yighma buyumlar arisida eslimiler qaynimigha chömülgen 87 yashliq bir boway mükchiyip olturatti. Uning titrep turghan qolliri arisida muqawisi uprighan, xoten qeghizige bésilghan kona imladiki xetliri sarghayghan bir kitab bar idi. Shunche yillar muhajirette yashighan, hayatning türlük kéchiklirini kechken, birqanchilighan tillarda sözlep kön'gen bu boway Uyghur tilining 1940-yillardiki esli tüsi we qeshqer shéwisining ewrishim ahangi bilen sözini bashlidi.

“Men exmed paxta oghli ghulamidin. Teqdirning soghuq shamalliri newqiran yashliq mezgillirimde méni wetinimdin ayrip yiraq ellerge uchurdi. 1949-Yili kechküzde qeshqerdin yolgha chiqish aldida öyimizde saqlan'ghan birmunche kitablarni özüm bilen bille élip mangghan idim, epsus, yéngisargha kelgende bu kitablirimdin ayrildim. Ulardin peqet ikki parche kitabni qutquzup qalalidim. Buning biri ehmed ziya'iyning ‛tozumas chéchekler‚ namliq shé'irlar toplimi, yene biri nurmuhemmed erki namliq yash sha'irning shé'irliri idi. Men bu ikki kitabni paxtiliq chapinining estiri arisigha tiqip, qar-muz qaplighan himalaya taghliridin özüm bilen bille hindistan'gha élip chiqtim. Shuningdin buyan bu ikki dane qimmetlik yaldama méning bilen bille pütün dunyani kézip chiqti, yénimdin zadila ayrilmidi. Méning muhajirettiki shexsiy kutupxanam ene ashu ikki parche kitabning üstige quruldi.”

Ghulamidin ependim 1949-yilining kechküz ayliridiki köch sepiride qeshqerdin özi bilen bille élip mangghan kitablirining yéngisardiki bir dengde qandaq qilip kélishmeslikke uchrighanliqini mundaq bayan qilidu: “Karwan bilen bille yéngisargha yétip kelduq. Bu yerde seper teyyarliqi qilip birqanche kün turup qalduq. Men kitablirimni biz chüshken dengning özüm yatqan hujrisidiki méhrabning tekchisige waqitliq jaylashturup qoyghan idim. Yolgha chiqidighan küni kitablirimni élish üchün bazardin udul dengge keldim. Epsus, dengni ürümchidin qéchip kelgen gomindang eskerliri chüshkün qiliwaptu. Ularning hemmisi qoralliq bolup, peyli buzuq idi. Ularmu bashliqliri bilen bille hindistan'gha qéchish üchün kelgenler iken. Men dengdiki hujrigha tiqip qoyghan kitablirimni alalmidim, chünki ichige kirsem tirik qaytip chiqishimgha közüm yetmidi. Shundaq qilip, bu tewerrük kitablar shu dengde qaldi. Hélimu yaxshi, seper jeryanida oqush üchün kitablirimdin özüm yaxshi köridighan ikki parchisini qoynumgha séliwalghan ikenmen. Shu ikki parche kitab men bilen bille muhajiretke seper qildi…”

“Men néme üchün bu kitablargha shunche ashiq bolup, ömür boyi kitab toplidim, néme üchün toplighan kitablirimni xelqimge teqdim qilishqa aldiridim?” - dep so'al qoydi ghulamidin ependim. U bu so'allargha töwendiki hékaye bilen jawab berdi:

“Qeshqerde méning ata-bowilirim depne qilin'ghan murat baxshi atam dégen bir mazarliq bolidighan. Bu ghayet chong, qedimiy bir qebristanliq idi. Eyni yilliri nurghun kishiler bu mazarliqqa kélip, ulughlarning mazarlirigha tawap qilatti. Bu mazarliqning bir sheyxi bolidighan, u kishi tolimu bilimlik we teqwadar insan idi. Méni bekmu yaxshi köretti. Her qétim méni körsila: ‛ey, ghulami, ehli dillerning gedasi bol, ézilgen mezlumlarning sedasi bol!. . . ‚ dep ghezel oqup manga salam béretti. Bu ghezel méning qeshqerdiki baliliqimda, ladaq yolidiki uzaq seperlirimde, hindistandiki künlirimde, türkiyediki oqush hayatimda, gérmaniyediki ‛azadliq radiyosi‚ da sözligen yillirimda shundaqla amérikidiki yérim esirdin artuq ömür menzilimde haman qulaq tüwümde yangrap turdi. Her waqit méni mezlum xelqimning sadasi bolushqa, kitablar arisidin wetinimning izlirini tépishqa ündep keldi…”

Ghulamidin paxta özining muhajirette berpa qilghan shexsiy kutupxanisining matériyal menbelirini tonushturghinida washin'gton alahide rayonigha jaylashqan “Kon'grés kutupxanisi” ni alahide tilgha alidu. U amérikigha kelgen yillirida ottura asiyagha, jümlidin Uyghur wetinige da'ir gherbte saqlan'ghan kitablarning köp qismini mushu kutupxanidin körgenlikini we kéyinche asta-asta toplighanliqini bayan qilidu.

U, shu yillarda ottura asiyagha, bolupmu Uyghurlargha da'ir kitablarni bir parche, bir parchidin sétiwélip toplighanliqini, dunyaning qeyiride Uyghurlargha da'ir kitab neshr qilinsa imkaniyet tépip uni qolgha keltürüshke tirishqanliqini alahide eskertidu.

Ghulamidin ependi 1967-yilidin bashlapla amérikida “Türkistan milliy kutupxanisi” qurush arzusida bolghanliqini tilgha alidu. Halbuki, eyni waqittiki shert-shara'it buninggha yar bermeydu. U shuninggha qarimastin dawamliq kitab-matériyal toplaydu. 1990-Yillarning otturilirigha kelgende ghulamidin ependi kolombiye uniwérsitétining ottura asiya mutexessisi, proféssor édward alwortning qollishi bilen “Sherqiy türkistan milliy tetqiqat merkizi” namliq ilmiy jem'iyet quridu. Kéyinche özining hayati boyi toplighan kitab-matériyallirini asas qilip bir tor kutupxanisi qurush pilanini tüzidu.

1980-Yillarda xitayda xelq'ara kitab sétish mulazimiti sirtqa échilidu. Bu hal ghulamidin paxtani ayrilghili 30 yildin ashqan wetinining uchurlirigha ige bolush pursiti bilen teminleydu. U béyjingdiki xelq'ara kitab mulazimet shirkiti bilen alaqiliship, öz iqtisadi bilen Uyghur diyarida neshr qilin'ghan yüzlerche kitablarni, “Tarim”, “Shinjang medeniyiti”, “Shinjang sen'iti”, “Bulaq”, “Miras”, “Qeshqer edebiyati”, “Tengritagh” qatarliq Uyghurche zhurnallarning pütün sanlirini sétiwalidu. Yérim esirdin köprek jeryanda toplan'ghan minglarche kitab-matériyallar uning shexsiy kutupxanisini muhajirettiki bir xezinige aylanduridu. 2015-Yiligha kelgende 80 yashtin ashqan bu boway öz xirajiti bilen ömür boyi toplighan kitab-matériyallirini éléktronluq nusxilap, “Altun oq” tor kutupxanisi dégen nam bilen öz xelqige teqdim qilidu.

(Dawami bar)