Ghulamidin paxtaning hayati(26): eysa yüsüp alptékinning amérika ziyariti heqqide bilidighanlirim
2017.10.31
1970-Yili kirgen mezgillerde amérika bilen sowét ittipaqidin ibaret derijidin tashqiri ikki chong dölet we ular yétekchilik qilghan dunyadiki ikki chong lagér otturisidiki riqabet yenimu küchiyidu. Ikkinchi dunya urushidin buyanqi “Soghuq urush” weziyitide bezibir özgirishler yüz béridu. Sabiq sowétlar ittipaqining xitay bilen bolghan herbiy we idé'ologiye jehettiki toqunushi yuqiri pellige kötürülidu. Amérikaning tashqi siyasitige tesir körsitiwatqan kissén'gér amérikani xitay bilen hemkarliship, sowétlar ittipaqigha ejellik bésim peyda qilishqa ündeydu.
Del mushu mezgilde, yeni 1970-yili aprélda eysa yüsüp alptékin oghli arslan alptékinning hemrahliqida amérika ziyaritini bashlaydu. Nyu-yorkta turuwatqan ghulamidin paxta merhum eysa yüsüp alptékinning amérikadiki barliq pa'aliyetliride bille bolidu. Eysa alptékin amérika ziyariti mezgilide ghulamidin paxtaning hemrahliqida amérika dölet mejlisining re'isi jon willyam mekkormek bilen körüshidu shundaqla amérika tashqi ishlar ministirliqidiki muhim erbablar bilen körüshüp, sherqiy türkistan mesilisi boyiche mémorandum, yeni esletme tapshuridu.
Ghulamidin ependining eslishiche, eysa yüsüp alptékin amérika ziyariti mezgilide “Nyo-york waqit géziti” bilen “Wal-strét zhurnili” muxbirlirining ziyaritini qobul qilidu. “Nyo-york waqit géziti” ning eyni waqittiki bash muherriri harrison salisburi shexsen eysa ependi bilen ikki qétim körüshidu we “Nyo-york waqit géziti” de sherqiy türkistan mesilisi boyiche bash maqale élan qilidu.
1950-Yili muhemmet'imin bughra we eysa yüsüp alptékinler bilen keshmirde körüshken amérikaliq zhurnalist lari klark 1970-yillarda “Wal-strét zhurnili” ning meblegh igiliridin birige aylan'ghan idi. U özining shexsiy tesiri we munasiwitige tayinip, eysa ependining amérikadiki pa'aliyetliride yardem körsitidu. Hetta eysa ependining eyni waqittiki amérika dölet mejlisining re'isi mekkormek ependi bilen körüshüshige yol achidu.
Eysa yüsüp alptékinning amérikadiki pa'aliyetliride bashtin-axir hemrah bolghan ghulamidin ependi shu mezgilde eysa ependi bilen birlikte washin'gton'gha kélidu. U eysa ependining amérika dölet mejlisining ezaliri we sénatorlar bilen körüshken pursitidin paydilinip, sherqiy türkistan mesilisige da'ir yazma doklatlarning köpeytilgen nusxisini tarqitidu.
Eyni waqitta amérika taratqulirining muxbirliri eysa yüsüp alptékindin sherqiy türkistan dewasi we uning xitay, sowétlar ittipaqi we türkiye bilen munasiwiti heqqide köpligen so'allarni soraydu. Ghulamidin ependining eslishiche, eyni waqitta amérika muxbirlirining eysa ependidin sorighan bir so'ali we eysa ependining buninggha bergen jawabi axbarat saheside bir meydan ghulghula qozghaydu.
Ghulamidin ependining déyishiche, eysa yüsüp alptékinning amérika muxbirlirigha: “Men yalghuz Uyghur xelqining yaki sherqiy türkistanningla dewasini emes, belki sowétlar ishghaliyitidiki gherbiy türkistanningmu, yeni türk irqigha mensup pütkül xelqlerning azadliq dewasini qilimen” dégen sözi amérika gézitlirige bésilidu.
Eysa yüsüp alptékinning bu sözliri sowétlar ittipaqining sezgürlükini qozghaydu. Ghulamidin ependining tekitlishiche, eyni waqitta ruslarning xitay bilen munasiwiti yirikleshken, hetta ikki terep otturisidiki toqunush ewjige kötürülüwatqan bir mezgilde sowét ittipaqi öz lagéridiki birqanche döletni heriketlendürüp xitayning öz tewesidiki az sanliq milletlerge, jümlidin Uyghurlargha qaratqan bésim siyasetlirini b d t da otturigha qoymaqchi bolghanliqi melum.
Mana mushundaq bir peytte eysa ependining “Ikki türkistan, yeni sherqiy we gherbiy türkistan dewasini teng élip bérish” ghayisi xitay bilen düshmenlishiwatqan sowét ittipaqining Uyghur kartisidin qayta paydilinish pilanini sugha chilashturidu. Bu jeryandiki weqelerge shahit bolghan ghulamidin paxta yillar ötüp buning Uyghur dewasidiki bir epsusluq bolghanliqini, hetta eysa ependiningmu derijidin tashqiri chong döletlerning siyasiy oyunliridin qandaq paydilinishni, xelq'ara weziyet ata qilghan pursetni qandaq tutuwélishni dengsiyelmey qalghanliqini epsusluq ilikide tilgha alidu.
(Dawami bar)