Ghulamidin paxtaning hayati (30): amérikadiki tunji Uyghur - dawut osman heqqide bilidighanlirim

Dawut osman iran'gha méngish sepiride istanbul ayrodromida eysa yüsüp alptikin a'ilisi bilen chüshken süret (1950-yillarning axiri). Keynidiki ret soldin onggha murat aliptikin, murat aliptékinning qiz dosti rehime xanim, shepkilik kishi letif qanat, dawut osman, milliy sha'ir sattar meqbul choban؛ aldidiki ret soldin onggha eysa ependining ayali fatime xanim, uning qéshidiki xanimning kimliki éniq emes, dawut osmanning amérikaliq ayali marsiye xowes osman, letif qanatning ayali, eysa yüsüp aliptikin.

Amérikadiki tunji Uyghur heqqide bilidighan kishiler nahayiti az.

Tunji bolup amérikagha kelgen we oqughan, amérika dölet mudapi'e ministirliqida xizmet qilghan, Uyghur tili grammatikisi heqqide amérikadiki birinchi derslikni tüzgen, emma shexsiy hayati ta hazirghiche kishiler üchün bilinmigen bu shexs - merhum dawut osmandur.

Ghulamidin paxta ependim amérikadiki zamandashliri heqqide toxtalghinida merhum dawut osman ependini hörmet bilen tilgha alidu. Uning bildürüshiche, 1949-yilidiki zor hijret mezgilide wetinini terk étip hindistan'gha seper qilghan Uyghur serxilliri arisida dawut osmanmu bar iken. 1950-Yilining axirlirigha kelgende keshmirge toplan'ghan minglighan muhajirlar arisidin 4 neper Uyghur yash tallinip oqush üchün amérikagha ewetilgen. Dawut osman ene shularning biri iken.

“Washin'gton pochtisi” gézitining 1999-yili 1-ayning 8-künidiki sanida élan qilin'ghan “Dawut osman wapat boldi” serlewhilik xewerdin melum bolushiche, dawut osman eslide xwangpu herbiy mektipining ürümchi shöbisini püttürgen polkownik derijilik ofitsér iken. U 1946-yili “On bir bitim” imzalan'ghandin kéyin qurulghan shinjang ölkilik birleshme hökümet orgini muhapizetchiler etritining bashliqi bolghan. 1947-Yilining otturilirida mes'ud sabiri shinjang ölkilik birleshme hökümetke re'is bolghanda uning bash muhapizetchisilik wezipisini qoshumche ötigen. 1949-Yilining awghust aylirida ürümchidiki amérika konsuli jon pakiston konsulxanini taqashqa mejbur bolup öz ademliri bilen Uyghur diyaridin chékin'ginide polkownik dawut osman ularni qoghdap hindistan'gha apirip qoyush wezipisini tapshuruwalghan. Dawut osman bu qétimliq sepiride mes'ud sabirining ürümchidiki birqanche perzenti bilen eysa yüsüp alptékinning yéngisardiki tughqanlirining öyide turuwatqan oghli erkin alptékinnimu bille élip mangghan. Amérika konsuli pakiston hindistan'gha bixeter yétip barghandin kéyin dawut osman wezipisini ada qilip, weten'ge qaytishqa tereddut qilghan. Emma shu yilining küz aylirida xitay azadliq armiyesining chégrani qamal qilishi seweblik weten'ge qaytalmighan. U 1949-yilining kech küz aylirida wetenni terk étip keshmirge yétip kelgen muhajirlar bilen qoshulghan.

Ghulamidin paxtaning melumatigha qarighanda, 1950-yilining axiri muhemmed'imin bughra we eysa yüsüp alptékinning tirishchanliqi bilen amérikada oqutush üchün keshmirdiki sherqiy türkistanliq muhajirlar arisidin tallan'ghan 4 neper Uyghur yashning arisida dawut osmanmu bar iken.

Amérikagha oqushqa ewetilgen 4 neper Uyghur yashning 3 nepiri kéyinche türkiyege qaytip ketken, emma dawut osman oqush püttürgendin kéyin amérikada qalghan we amérika dölet mudapi'e ministirliqida til mutexessisi süpitide xizmetke orunlashqan. Ghulamidin ependining eslishiche, 1950-yillarning bashlirida u ejdadliri italiyedin amérikagha köchmen bolup yerleshken bir katolik a'ilisining qizi bilen toy qilip turmush qurghan.

Shuningdin kéyin xizmitidiki mexpiyetlik sewebidin dawut osmanning muhajirettiki Uyghurlar bilen bolghan alaqisi asasiy jehettin üzülüp qalghan. Erkin alptékinning eslishiche, 1950-yillarda u xizmet bilen ottura sherqqe mangghan dawut osman bilen istanbulda birqanche qétim körüshken. Ghulamidin paxta 1966-yili amérikagha kélip olturaqlashqandin kéyin 3 yilghiche dawut osmanni sürüshte qilghan bolsimu, lékin uning bilen körüshelmigen.

1960-Yillarning axiri ghulamidin paxta amérika merkiziy axbarat idariside xizmet qilidighan özbék xadim rozi nezerdin dawut osmanning uchurini alidu. Rozi nezer uninggha dawut osmanning ehwalini anglitidu we alaqilishish adrésini béridu. Shundaq qilip u axiri dawut osman bilen yüz körüshidu.

Kéyinche ularning bérish-kélishi qoyuqlishidu. Gerche dawut osman özining qeyerde, néme xizmet qilidighanliqini éytmighan bolsimu, emma ghulamidin paxta bilen qerellik halda körüshüp mungdiship turidu. Ghulamidin paxtaning eslimisige qarighanda, shu yilliri dawut osman ayalini élip ghulamidin paxtaning öyige méhman bolup kélidu. Yémektin kéyin ghulamidin ependi saz chélip Uyghur xelq naxshiliridin birini éytidu. Wetinining mungluq küyini anglighan dawut osmanning közliri yashqa tolidu....

Ghulamidin paxta shu qétim dawut osmanning qelbide uzaq yillardin buyan kömülüp yatqan weten séghinchini birinchi qétim hés qilidu. Dawut osmanning ayali - marsiya winslow xowés xanim bu ishtin qattiq heyran heyran qalidu. Shunche yillardin buyan yoldishining qelbide bashqa bir dunyaning yoshurunup yatqanliqini bilip qattiq xapilaydu.

Shu yillarda dawut osman ghulamidin paxta bilen köp qétim körüshüp, öz qelbidiki azablirini, tenhaliqini we wetinige bolghan séghinishlirini sözleydu. U özining wetini we xelqi aldidiki mejburiyetlirini ada qilalmighanliqini, buning üchün ökünidighanliqini bildüridu. Ghulamidin paxta uninggha qolida uzun yillardin buyan saqlap kelgen “Qur'an kerim” ning ortaq türkiy tilidiki bir terjimisi barliqini, mumkin bolsa uni köpeytip bésip, muhajirettiki wetendashlirigha tarqitishqa yardem qilishini soraydu.

Dégendek, dawut osman öz yénidin birqanche ming dollar serp qilip ortaq türkiy tilidiki bu “Qur'an kerim” ning terjimisini ming nusxa basturidu. Ghulamidin paxta uni amérika, yawropa we türkiyediki türkistanliq muhajirlargha tarqitidu.

Ghulamidin paxtaning bayan qilishiche, marsiya xanim kéyinche bu ishtin xewer tépip qattiq xapa bolidu we yoldishi dawut osman bilen urushidu. Shuningdin kéyin marsiya xanim yoldishi dawut osmanning amérikadiki türkistanliq muhajirlar, jümlidin ghulamidin paxta bilen bérish-kélish qilishini tosaydu. Shundin kéyin ghulamidin paxtaning dawut osman a'ilisi bilen munasiwiti uzun yillarghiche üzülüp qalidu.

Aridin nurghun yillar ötkende ghulamidin paxta özbék dosti rozi nezerdin dawut osmanning alemdin ötkenlik xewirini anglaydu. U ölüm petisi qilish we depne murasimigha qatnishishni istep merhum dawut osmanning xanimigha köp qétim téléfon qilghan bolsimu, emma urghan téléfonliri jawabsiz qalidu. Aridin 3 aydek waqit ötkende marsiye xanim axiri téléfon qobul qilip ghulamidin paxta bilen körüshidu. Epsuski, bu chaghda merhum dawut osman birmu qérindishi, wetendishi we musulman dostliri chaqirilmighan ehwalda depne qiliwétilgen idi.

1999-Yili 8-yanwarda “Washin'gton pochtisi” gézitige bésilghan merhum dawut osman heqqidiki xewerge qarighanda, u 1950-yillarning bashlirida amérikadiki jorji tawn uniwérsitétining til we tilshunasliq fakultétida oqughan. 1953-Yili resmiy türde amérikada turush ruxsitige érishken. Oqush püttürgendin kéyin amérika dölet mudapi'e ministirliqida 20 yil xizmet qilghan. Bu jeryanda u amérika dölet mudapi'e ministirliqining türkiye, iran, malayshiya we washin'gtondiki xizmet nuqtilirida 13 tin artuq til we di'alékt boyiche til mutexessisi, mexsus xadim bolup ishligen. 1980-Yili pénsiyege chiqqandin kéyin mariland shtatining rokwél shehiride olturaqlashqan. Dawut osmanning 4 perzenti bolghan. Arman osman we lin fransis osman dégen ikki oghli bilen kasérin osman we jenis lorrén osman dégen ikki qizi amérikada yashimaqtiken.

Ghulamidin paxta ependim bügün amérikadiki zamandashliridin dawut osmanni chongqur séghinish bilen esliginide merhum öz waqtida pul chiqirip basturup bergen “Qur'an kerim” din bir nusxini hazirghiche qolida saqlap kelgenlikini tilgha alidu….

(Dawami bar)