Élixan töre saghuni heqqide

Dadisi shakirxan töre chong oghli alimxan bilen élixanni medinige oqushqa ewetken. Medinidiki oqushni tügetkendin kéyin, qaytip kélip buxara medrisiliride dawamliq ilim tehsil qilish bilen birge téwipliqnimu yaxshi ögen'gen. 1916 -  Yili toqmaq tewesidiki char padishahqa qarshi qozghilang basturulghandin kéyin, uning qatnashquchiliridin biri bolghan élixan töre 1920-yili qeshqerge qéchishqa mejbur bolghan.  Qeshqerdimu turalmay qayta wetinige qaytqan we toqmaq shehiridiki chong meschitke imam bolghan. 1922-Yili sowét hökümiti teripidin qolgha élinip bir ay türmide yatqan. 1930- Yili 11-ayda töt hemrahi bilen ghuljigha qachmaqchi bolghanda tutulup qalghan. Hökümet uninggha kochilarda paylaqchiliq qilish wezipisini tangghanda, ret qilghanliqi üchün on yil qamaq jazasi bérilgen. Purset tépip türmidin qéchip, tungganlarning öyliride yoshurunup yürüp axiri ghuljigha ötüp ketken.

Ghuljigha kelgendin özining bilimi we téwipliqi bilen xelq arisida chong inawetke ige bolghan. 1937-Yili jallat shéng shisey tereqqiyperwer zatlarni qolgha alghanda töremnimu qolgha alghan.  1941-Yili türmidin qoyup bérilip ghuljigha qaytip kélidu. 1944-Yili élixan törem ghulja inqilabini qozghashqa qatniship, shu yili 11-ayning 12-küni sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghanda, jumhur re'isi bolup saylinidu. 1945-Yilining béshida hökümet töremge marshal unwanini bergen.

1946-Yili 6-ayning 12-küni sowét ittipaqning ghuljida turushluq konsulxanisi teripidin chaqirilip, herxil bahane sewebler bilen tashkentke élip kétilgen we ottuz yil nezerbend qilin'ghan.  Bu jeryanda ehmed danishning “Newadirul waqi'e”, derwish éli changning “Muzika risalisi” we “Tömür tüzükliri” qatarliq eserlerni terjime qilghan.  1959-Yili “Tarixi muhemmidi” dégen eserni yézip chiqqan we “Diwani saghuny” dégen shé'irlar toplimi, “Shifa'ul ilel” ( késellikler dawasi) namliq eserlerni  yazghan.

Sherqiy türkistanning musteqilliqi, türk xelqining hörlüki üchün tewrenmey küresh qilghan élixan törem 1976-yili 2- ayning 28-küni  91  yéshida tashkentte alemdin ötken.
  

“Ana yurt”

Bügünki “Yoruq sahillar” programmimizni ataqliq yazghuchimiz zordun sabirning: “Ana yurt” namliq esiridin qisqiche neqil keltürüsh bilen bashlaymiz:

Uzundin béri uyer-buyerde ghudungship yürgen ghulja yuqiri tebiqe zatliri mana emdi bir gewde bolup uyushup, chirik hakimiyetni aghdurmisa kün körelmeydighanliqini chüshendi. Shunga ghulja kattiliri “Iptar” nami bilen mushu chong ish üstide pikirleshti. Lékin bu yerge kelgen kattilar köprek köz aldidiki qoralliq inqilabni sözlimey, kelgüside qurulidighan hakimiyetni sözleshti:

-       Enjanliqlar bizge bash bolamdikina? yaq, bu xeqte wapa yoq!

-       Shéng shiseydin'ghu yaxshidu, némila dégenbilen biz xeqtin élixan töridek dana chiqmaywatsa!

-       Ghojamchu?

-       Enwer musabayofchu?

-       Abdurup mexsumchu?

-       Ular qandaq bolalaydu?

Köpchilik!-dédi keke saqal, oruq, tili ötkür adem özbékche sözlep:

-Yurtni yurt özi soraydu. Inqilab ghelibe qilsa, inqilab özi dahiy, serdar, emir-sultanlarni körsitip béridu. Bayraqning renggi, bolidighan emirning nami-emellirini istiqlal ghelibisidin kéyin talishimiz téxi. Untumayli, bizde meqset birliki néme? hazirqi chirik, zalim hökümetni aghdurush. Buninggha héchkim qarshi emesqu deymen? elwette qarshi emes. Hazirqi gep, biz néme qilalaymiz, shuni déyisheyli. Jeng meydanigha herbirimiz barmaymiz, qolimizdin kelmeydu. Qolimizdin kélidighini bizning meqsetlirimiz üchün jénini ata qilidighan yash ezimetlerni qozghash, qoligha qoral tutquzush, ulargha medet bérip jengge atlandurush. Men qilalaydighan ishimni dep baqay! men yash emesmen, emma miltiq atalaymen, palta chapalaymen. Alla ta'ala tabarek ghazat qilalmighan musulman méning sadiq bendem emes dégen. Men sadiq bende ikenlikimni ispatlaymen. Jénim ghazatqa tikildi, qolumgha qandaq qoral chiqsa, shuning bilen düshmen'ge étilimen, ölsem shéhit, qalsam ghazi!

-Men allah ta'ala tabarekning sadiq quli. Men uning qulliri xarliniwatqan bu zéminda istiqlal qilip, zalaletni gum qilish istikini igem özi dilimgha saldi. Méning jénim istiqlalgha mensup, nam-menpe'et, yuqiri-töwenlik talashmaymen, jénimni, qolumdiki yigirme ser altunumni, yene ikki oghlumni istiqlalgha atidim. Bir heptigiche özümge oxshash ghazat ehlidin yüzni teyyarlashqa qesem bérimen, yiqilsam ongda yatimen, hergiz dümbemge oq tégidighan ishni qilmaymen.

Öyde liq olturushqanlar dürride ornidin turdi. Ular hayajanlan'ghan, jiddiyleshkenidi...

Mana bu dana kishi del élixan töre idi. Bu kishining bir éghiz lilla gpi bilen ghuljining kattiliri pikirde birlik hasil qilip, hemmisi öz layiqida wezipisini tapshuruwaldi we istiqlal kürishi üchün özige tapshurulghan wezipini bijanidil orundashqa wede bérip, sorundin tarqilishti.

Hörmetlik radi'o anglighuchi dostlar! bügün silerge özining mana mushundaq mol bilimi, tiren pikirliri, pasahetlik sözliri, üstün nutuq qabiliyiti, hayajanliq söz -ibariliri arqiliq barghanliki yerde sorun ehlini qayil qilip, aridiki pikriy nizalarni muwapiq hel qilish arqiliq, sherqiy türkistan xelqining qeddini yene bir qétim ruslap, öz-özige xoja bolush kürishining maddiy we meniwi ulini salghuchi élixan törem saghunini tonushturmaqchi we eslep ötmekchimiz.