Уйғурлар растинила китаб оқумамду?(3-қисми) вә чәкләнгән әсәрләр

Уйғурларниң китаб оқумаслиқиниң обйектип вә субйектип сәвәблири немиләр? бу бизгә тарихимиздин қалған удумму яки йеқинқи заман тарихимизниң әмәлий әһвали түпәйлидин келип чиққан иҗтимаий мәсилиму? бәзи зиялийлиримизни “уйғурлар китаб оқумайду” дегән хуласигә келип қелишиға немә сәвәбчи болған? мана бу соалларниң җавабини тапалисақ, әсли мәсилиниң негизини тапқан болимиз. Әмма мәсилиниң негизини тепип қоюшла әмәс, бәлки уни һәл қилишниң чарисиниму тепишни асасий мәқсәт қилишимиз керәк. Болмиса, мәсилә җәмийитимиздә йәнила мәсилә пети қеливериду вә ахири бир иҗтимаий кесәлликкә айлинип, ахири миллитимизни һалакәт гирдабиға елип бариду.

Мана мушу мәзмунларни чөридигән һалда йезилған: “уйғурлар растинила китаб оқумамду” намлиқ мақалиниң ахирқи бөлүмини диққитиңларға сунмақчимиз, батур тәйярлиған бу программидин қени һәммәйлән бирликтә бәһр алайли.

Уйғурлар растинила китаб оқумамду?

3. Бөлүм

Батур тәйярлиди

Әмди келәйли уйғурларниң зади немә үчүн китаб оқумайдиғанлиқиға яки тоғрисини ейтқанда, немә үчүн китаб оқуялмайдиғанлиқиға. Чүнки бу язмимизниң алдинқи бөлүмлиридә уйғурларниң тарихтин бери китабхумар, елимсөйәр хәлқ икәнликини вә бу әһвалниң һелимуһәм давамлишип келиватқанлиқини баян қилип өткәнидуқ. Шундақ, уйғурлар китаб оқумайдиған милләт әмәс, бәлки һазир китаб оқумайватиду, бәлки оқуялмайватиду. Әмма бу, “уйғурлар китаб оқумайду” дегәнлик әмәс, бәлки уйғурлар мәлум сәвәбләр түпәйлидин китаб оқуялмайватиду дегәнлик болиду. Алдинқи бөлүмләрдә ейтип өткинимиздәк, йеқинқи 50 йиллиқ тарихимизда елип берилған үч қетимлиқ йезиқ ислаһати нурғун хәлқимизни саватсизлар қатариға чиқирип қойди. Шуңа һазир 40 яш билән 60 яш арисидики кишилиримизниң мәлум қисми күнимиздә нәшр қилиниватқан китаб - материяллардин үнүмлүк пайдилиналмайватиду. Мана булар, аталмиш йезиқ ислаһати вә мәдәнийәт инқилабиниң зиянкәшликигә учриған бир нәсил кишилиримиз. Шундақтиму, 1980 - йилидин 1990 - йилиғичә болған 10 йил арилиқта сиясәттә азрақ юмшаш дәвридә нәшр қилинған мунәввәр әсәрләрниң сани вә тиражи һәқиқәтән көп болуп, нәччә он йиллап хатирҗәм китаб оқуштин мәһрум қалған хәлқимиз бу китабларни шундақ һерисмәнлик билән оқуп, йеңичә пикир - идийиләр шәкилләнгән вә җәмийитимиздә дәвр бөлгүч давалғушлар мәйданға кәлгәниди. Мәсилән, 1980 - йиллириниң бешида милләтләр нәшриятида нәшр қилинған “қуран кирими”ниң уйғурчә тәрҗимиси техи базарға селиништин бурун, бәзи китабпурушлар нәшриятниң амбарчисиға пара берип, тәрҗимә нусхисидин 30 миң парчини елип кәткәникән. Һәрбир уйғурниң аилисидә әң аз дегәндиму бир нусхиси сақланған бу муқәддәс китабниң тиражини ким һесаблап берәләйду?

Әмма 90 - йиллардин кейин, уйғурларға қаритилған сиясәтниң қайтидин чиңийип кетиши, бу сиясәтниң иқтисадий, диний, мәдәний вә маарип саһәлириниму өз ичигә алған ейтип түгәткүсиз функсийилири хәлқимизни техиму еғир надамәткә иттирип қойди. Уйғурлардики ишсизлиқ нисбитиниң дуня рекортини бузувәткүдәк дәриҗидә юқири болуши, тәбиий һалда китаб оқуялайдиған яки китаб оқушқа қизиқидиған яшлиримизниң пулсизлиқ түпәйлидин китаб оқушни ташлап, бир күнни болсиму тоқ қорсақ өткүзүш дәрдигә чүшүрүп қойди. Шуңа 80 - йилларда, қой беқиватқан балиларниңму қолидин китаб чүшмәйдиған әһвалдин, бүгүнки күндә оқуғучилар мәктәпни ташлап базарда ушшақ - чүшәк нәрсиләрни сетип йүридиған әһвалға өзгирип қалди. Өйигә бир бурда нан, балилириға бир парчә китаб сетивалалмайватқан ата - аниниң сани җәмийитимиздә күндин күндә ешип бериватиду. Демәкки, җәмийитимиздики иқтисадий қамал хәлқимизни мәнивийитини бейитишниң орниға, қорсиқини тойғузуш ғемигә чүшүрүп қойди.

Буниң биләнла уйғурлар китаб оқуштин пүтүнләй ваз кәчтиму? яқ. Бәлки уйғурларниң китаб оқуш, билим елишқа болған иштияқи суслап қалғини йоқ, бәлки техиму көп оқуш вә өгинишкә, йүзәки билимлирини техиму чоңқурлаштурушқа йүзләнди. Әмма арманға чушлуқ дәрман йоқ дегәндәк, техиму мол билим игиләш үчүн уйғурчә материяллар йетәрлик әмәс иди. Буниңму йетип ашқучә сәвәблири бар болуп, һәммидин муһими “уйғурчә китабларға қоюлған чәклимә” иди.

Уйғур тилиниң йеңи пән - техника вә дуня мәдәнийитигә маслишалмайдиғанлиқини билҗирлап, хәлқимизниң каллисини қаймуқтурғандин сирт, йеңи пикир - еқим вә пән - техника, тарих, дин, сиясәткә аит китабларға еғир чәклимә қоюп, бу саһәдики китабларға еһтияҗи болғанларни китаб оқуштин мәһрум қоймақта яки хитай тилиға йүзлинишкә зорлимақта. Шуниң билән, бәзи кишилиримизниң каллисида: “уйғур тили һәқиқәтән заманимизға маслишалмиғудәк” дегән ойлар пәйда болуп қеливатмақта. Демисиму, һазир қоллиниливатқан уйғур тилиниң пучәклики, йезиқ вә имладики хаталиқниң еғирлиқи қошулуп, бәзи яшлиримизни уйғур тили вә йезиқини қоллиништин бәздүрүшкә түрткә болмақта. Әслидә уйғур тили вә йезиқи ундақ пучәк яки заманға налайиқ тил - йезиқ әмәс, бәлки ипадиләш, тәсвирләш, баян қилиш услублири нурғун тиллардин илғар вә мукәммәл тил һесаблиниду. Лекин тарихимиз билән болған алақимизниң үзүклүки, классик әсәрлиримизни һазирқи заман әдәбиятимизда әкс әттүрәлмәсликимиз сәвәбидин тилимизни шалғутлаштуруп, йезиқимизни пучәкләштүрүп қоюватимиз. Китабни көп оқумаслиқимиз вә диққәт билән оқумаслиқимиз, еғиз тилимиз билән йезиқ тилимиз арисидики пәрқниң интайин чоң болушини буниң әң муһим сәвәби қилип көрситишкә болиду.

Һазирқи вәзийәттә уйғур нәшриятчилиқиға болған еғир бесим, қатмуқат контрол, қәдәмму қәдәм сүзгүчләрниң көплүкидин миллитимизниң еһтияҗини қамдиялиғудәк китаблар йил - йиллап нәшриятларда рухсәт алалмай бесилип ятқан билән, уйғур нәшриятчилиқ ишлириға мәсул бәзи хадимларниң нә хәлқимиз, нә һазир, нә кәлгүсимиз үчүн бир тийинлиқ пайдиси йоқ китаблири һечқандақ тосалғусиз, һәтта аталмиш рәһбәрләрниң беғишлимилири билән дәбдәбилик нәшр қилинип, китабханиларда көз бояп туруватмақта.

Хәлқимиз мана мушундақ тайини йоқ китабларни оқуштин зерикип, ахири китаб оқумайдиған һаләткә йүзлинишкә башлиди. Бурун кишиләр янчуқидики пулниң көпинчиси аилә чиқимиға ишлитип, аз бир қисмини болсиму, китаб - журнал сетивелишқа ишлитәтти. Лекин һазирчу? бүгүн тапқан пулниң йеримини аилисигә хираҗәт қилип, қалған йеримини әтиси үчүн елип қойидиған болуп қалди. Техи нурғунлири әтисигә әмәс, бүгүнгиму йәткүзәлмәй сәрсан болуп йүриду.

Китаб оқуған “гуманлиқ унсур”, китаб оқуған “билимлик террорист”, китаб оқуған “үч хил күчниң ғоллуқ әзаси” дәп қарилиниватқан сиясий, иқтисадий вә иҗтимаий әһвал астида ким китаб оқусун яки оқуялисун?

Әмма уйғур йәнила китаб оқуйду, китабни сөйиду, илимни сөйиду. Буниңға һечким көз юмалмайду, тил тәгкүзәлмәйду. Хуласә калам: “уйғур китаб оқумайду” дегәнниң өзи китаб оқумайду.