Uyghurlar rastinila kitab oqumamdu?(3-qismi) we cheklen'gen eserler

Uyghurlarning kitab oqumasliqining obyéktip we subyéktip sewebliri némiler? bu bizge tariximizdin qalghan udummu yaki yéqinqi zaman tariximizning emeliy ehwali tüpeylidin kélip chiqqan ijtima'iy mesilimu? bezi ziyaliylirimizni “Uyghurlar kitab oqumaydu” dégen xulasige kélip qélishigha néme sewebchi bolghan? mana bu so'allarning jawabini tapalisaq, esli mesilining négizini tapqan bolimiz. Emma mesilining négizini tépip qoyushla emes, belki uni hel qilishning charisinimu tépishni asasiy meqset qilishimiz kérek. Bolmisa, mesile jem'iyitimizde yenila mesile péti qéliwéridu we axiri bir ijtima'iy késellikke aylinip, axiri millitimizni halaket girdabigha élip baridu.

Mana mushu mezmunlarni chöridigen halda yézilghan: “Uyghurlar rastinila kitab oqumamdu” namliq maqalining axirqi bölümini diqqitinglargha sunmaqchimiz, batur teyyarlighan bu programmidin qéni hemmeylen birlikte behr alayli.

Uyghurlar rastinila kitab oqumamdu?

3. Bölüm

Batur teyyarlidi

Emdi kéleyli Uyghurlarning zadi néme üchün kitab oqumaydighanliqigha yaki toghrisini éytqanda, néme üchün kitab oquyalmaydighanliqigha. Chünki bu yazmimizning aldinqi bölümliride Uyghurlarning tarixtin béri kitabxumar, élimsöyer xelq ikenlikini we bu ehwalning hélimuhem dawamliship kéliwatqanliqini bayan qilip ötkeniduq. Shundaq, Uyghurlar kitab oqumaydighan millet emes, belki hazir kitab oqumaywatidu, belki oquyalmaywatidu. Emma bu, “Uyghurlar kitab oqumaydu” dégenlik emes, belki Uyghurlar melum sewebler tüpeylidin kitab oquyalmaywatidu dégenlik bolidu. Aldinqi bölümlerde éytip ötkinimizdek, yéqinqi 50 yilliq tariximizda élip bérilghan üch qétimliq yéziq islahati nurghun xelqimizni sawatsizlar qatarigha chiqirip qoydi. Shunga hazir 40 yash bilen 60 yash arisidiki kishilirimizning melum qismi künimizde neshr qiliniwatqan kitab - matériyallardin ünümlük paydilinalmaywatidu. Mana bular, atalmish yéziq islahati we medeniyet inqilabining ziyankeshlikige uchrighan bir nesil kishilirimiz. Shundaqtimu, 1980 - yilidin 1990 - yilighiche bolghan 10 yil ariliqta siyasette azraq yumshash dewride neshr qilin'ghan munewwer eserlerning sani we tirazhi heqiqeten köp bolup, nechche on yillap xatirjem kitab oqushtin mehrum qalghan xelqimiz bu kitablarni shundaq hérismenlik bilen oqup, yéngiche pikir - idiyiler shekillen'gen we jem'iyitimizde dewr bölgüch dawalghushlar meydan'gha kelgenidi. Mesilen, 1980 - yillirining béshida milletler neshriyatida neshr qilin'ghan “Qur'an kirimi”ning Uyghurche terjimisi téxi bazargha sélinishtin burun, bezi kitabpurushlar neshriyatning ambarchisigha para bérip, terjime nusxisidin 30 ming parchini élip ketkeniken. Herbir Uyghurning a'iliside eng az dégendimu bir nusxisi saqlan'ghan bu muqeddes kitabning tirazhini kim hésablap béreleydu?

Emma 90 - yillardin kéyin, Uyghurlargha qaritilghan siyasetning qaytidin chingiyip kétishi, bu siyasetning iqtisadiy, diniy, medeniy we ma'arip sahelirinimu öz ichige alghan éytip tügetküsiz funksiyiliri xelqimizni téximu éghir nadametke ittirip qoydi. Uyghurlardiki ishsizliq nisbitining dunya rékortini buzuwetküdek derijide yuqiri bolushi, tebi'iy halda kitab oquyalaydighan yaki kitab oqushqa qiziqidighan yashlirimizning pulsizliq tüpeylidin kitab oqushni tashlap, bir künni bolsimu toq qorsaq ötküzüsh derdige chüshürüp qoydi. Shunga 80 - yillarda, qoy béqiwatqan balilarningmu qolidin kitab chüshmeydighan ehwaldin, bügünki künde oqughuchilar mektepni tashlap bazarda ushshaq - chüshek nersilerni sétip yüridighan ehwalgha özgirip qaldi. Öyige bir burda nan, balilirigha bir parche kitab sétiwalalmaywatqan ata - anining sani jem'iyitimizde kündin künde éship bériwatidu. Démekki, jem'iyitimizdiki iqtisadiy qamal xelqimizni meniwiyitini béyitishning ornigha, qorsiqini toyghuzush ghémige chüshürüp qoydi.

Buning bilenla Uyghurlar kitab oqushtin pütünley waz kechtimu? yaq. Belki Uyghurlarning kitab oqush, bilim élishqa bolghan ishtiyaqi suslap qalghini yoq, belki téximu köp oqush we öginishke, yüzeki bilimlirini téximu chongqurlashturushqa yüzlendi. Emma arman'gha chushluq derman yoq dégendek, téximu mol bilim igilesh üchün Uyghurche matériyallar yéterlik emes idi. Buningmu yétip ashquche sewebliri bar bolup, hemmidin muhimi “Uyghurche kitablargha qoyulghan cheklime” idi.

Uyghur tilining yéngi pen - téxnika we dunya medeniyitige maslishalmaydighanliqini biljirlap, xelqimizning kallisini qaymuqturghandin sirt, yéngi pikir - éqim we pen - téxnika, tarix, din, siyasetke a'it kitablargha éghir cheklime qoyup, bu sahediki kitablargha éhtiyaji bolghanlarni kitab oqushtin mehrum qoymaqta yaki xitay tiligha yüzlinishke zorlimaqta. Shuning bilen, bezi kishilirimizning kallisida: “Uyghur tili heqiqeten zamanimizgha maslishalmighudek” dégen oylar peyda bolup qéliwatmaqta. Démisimu, hazir qolliniliwatqan Uyghur tilining puchekliki, yéziq we imladiki xataliqning éghirliqi qoshulup, bezi yashlirimizni Uyghur tili we yéziqini qollinishtin bezdürüshke türtke bolmaqta. Eslide Uyghur tili we yéziqi undaq puchek yaki zaman'gha nalayiq til - yéziq emes, belki ipadilesh, teswirlesh, bayan qilish uslubliri nurghun tillardin ilghar we mukemmel til hésablinidu. Lékin tariximiz bilen bolghan alaqimizning üzüklüki, klassik eserlirimizni hazirqi zaman edebiyatimizda eks ettürelmeslikimiz sewebidin tilimizni shalghutlashturup, yéziqimizni puchekleshtürüp qoyuwatimiz. Kitabni köp oqumasliqimiz we diqqet bilen oqumasliqimiz, éghiz tilimiz bilen yéziq tilimiz arisidiki perqning intayin chong bolushini buning eng muhim sewebi qilip körsitishke bolidu.

Hazirqi weziyette Uyghur neshriyatchiliqigha bolghan éghir bésim, qatmuqat kontrol, qedemmu qedem süzgüchlerning köplükidin millitimizning éhtiyajini qamdiyalighudek kitablar yil - yillap neshriyatlarda ruxset alalmay bésilip yatqan bilen, Uyghur neshriyatchiliq ishlirigha mes'ul bezi xadimlarning ne xelqimiz, ne hazir, ne kelgüsimiz üchün bir tiyinliq paydisi yoq kitabliri héchqandaq tosalghusiz, hetta atalmish rehberlerning béghishlimiliri bilen debdebilik neshr qilinip, kitabxanilarda köz boyap turuwatmaqta.

Xelqimiz mana mushundaq tayini yoq kitablarni oqushtin zérikip, axiri kitab oqumaydighan haletke yüzlinishke bashlidi. Burun kishiler yanchuqidiki pulning köpinchisi a'ile chiqimigha ishlitip, az bir qismini bolsimu, kitab - zhurnal sétiwélishqa ishlitetti. Lékin hazirchu? bügün tapqan pulning yérimini a'ilisige xirajet qilip, qalghan yérimini etisi üchün élip qoyidighan bolup qaldi. Téxi nurghunliri etisige emes, bügün'gimu yetküzelmey sersan bolup yüridu.

Kitab oqughan “Gumanliq unsur”, kitab oqughan “Bilimlik térrorist”, kitab oqughan “Üch xil küchning gholluq ezasi” dep qariliniwatqan siyasiy, iqtisadiy we ijtima'iy ehwal astida kim kitab oqusun yaki oquyalisun?

Emma Uyghur yenila kitab oquydu, kitabni söyidu, ilimni söyidu. Buninggha héchkim köz yumalmaydu, til tegküzelmeydu. Xulase kalam: “Uyghur kitab oqumaydu” dégenning özi kitab oqumaydu.