Küresh qaynimida ötken yillar - 4

D u q bash katipi dolqun eysa ependi xitay hökümitige qarshi namayishta. 2013-Yili 6-mart, jenwe.

1988 - Yili 6 - ayning 15 - küni seherde dolqun eysa we erkin qatarliq shinjang uniwérsitétidiki Uyghur oqughuchilar wekilliri Uyghur aptonom rayonluq partkom binasida mu'awin sékrítar janabil hemde munasiwetlik nazaretlerning nazirliri bilen shu waqittiki milliy ma'arip mesililiri boyiche söhbet ötküzidu.

Del shu peytte, bu söhbetning netijilik bolushigha kapaletlik qilish üchün shinjang uniwérsitétidiki Uyghur oqughuchilar teshkillinip fizika fakultétining aldigha toplinidu hemde aptonom rayonluq hökümetke qoyghan teleplerge qana'etlinerlik jawab bérilmise kochigha chiqip namayish qilidighanliqini jakarlaydu. Buning bilen shinjang uniwérsitétitining weziyiti birdinla jiddiy haletke ötidu.

Deslep qattiq pozitsiyide bolghan janabil shinjang uniwérsitétida toplinip namayishqa teyyarlan'ghan nechche ming Uyghur oqughuchining xewirini anglap birdinla yumshaydu hemde dolqun eysa qatarliq oqughuchilar wekillirining so'allirigha neq meydanda jawab bérishke mejbur bolidu. Aldi bilen dolqun eysa oqughuchilarning aptonom rayon'gha yollighan ili milliy ma'aripini tekshürüsh doklatigha asasen, ghuljidiki Uyghur ma'aripida nechche yillardin buyan körülüwatqan qiyin mesililerni otturigha tashlaydu hemde buni qandaq hel qilidighanliqini soraydu. Janabil derhal ilidiki ma'aripqa mes'ul rehberlerni 3 kün ichide ürümchige chaqirtidighanliqi hemde ulardin 1985 - yilidin 1988 - yilighiche bolghan ariliqta ghulja ma'aripigha ajratqan iqtisadni qandaq bir terep qilghanliqini sürüshtüridighanliqi, andin konkéret chare - tedbirlerni alidighanliqi heqqide aghzaki wede béridu. Dolqun eysa andin aliy mekteplerdiki esliheliri yéngi tejribixanilirining xitay oqughuchilarning paydillinishi üchün ochuqluqini, lékin milliy oqughuchilar üchün ishikining taqaqliqini otturigha tashlaydu. Bu so'alghimu janabil neq meydanda ma'arip nazaritining nazirigha buyruq bérip, bu mesilini jiddiy hel qilishni buyruydu. Üchinchi mesile teriqiside dolqun eysa shinjang uniwérsitétidiki xitay oqughuchilarning Uyghurlargha qarshi 100 parchidin artuq chong xetlik waraqlarni yoshurun chaplighanliqini, bolupmu fizika fakultétining oqughuchilar hajetxanisi ishikige namelum xitay teripidin “Uyghurlarning erlirini qul, ayallirini pahishe qilimiz” dégen xetlerning yézilghanliqini, bu weqeni gerche mektep memuriyitige melum qilghan bolsimu, hazirghiche héchqandaq jawabi bolmighanliqini otturigha qoyidu. Janabil bu ishning aptonom rayondin taki merkezge qeder doklat qilin'ghanliqini, nöwette bu délo heqqide tekshürüsh élip bériliwatqanliqini, netijisi chiqqan haman ulargha uqturidighanliqini bildüridu. Shu teriqide dolqun eysa qatarliq oqughuchilar wekilliri janabil bilen 13 türlük mesilide talash - tartish élip baridu. Söhbet chüshtin kéyin sa'et 2 ge qeder dawamlishidu. Mesililerning bezilirige jawab bérilip hel qilishqa wede bérilgen bolsimu, lékin bezilirige oqughuchilarni toluq qayil qilidighan jawab bolmaydu. Uningghiche shinjang uniwérsitétigha toplan'ghan oqughuchilarning namayish üchün teyyarlan'ghanliqi xewiri kélidu. Shuning bilen aptonom rayondiki söhbet axirliship, janabil dolqun eysa we erkinlerni élip shinjang uniwérsitétigha kélidu. U dolqun eysagha bésim qilip söhbetning jeryanini oqughuchilargha sözleshni, ularni derhal namayish qilish niyitidin qayturushni telep qilidu. Dolqun gerche oqughuchilargha aptonom rayonda bolghan söhbet ehwalidin melumat bergen bolsimu, lékin qéni urghup turghan oqughuchilarning héchqaysisi tarqalmaydu.

Oqughuchilarni namayish qilishtin tossup qalalmighan janabil aptonom rayondiki kattabashlardin körsetme élish üchün qaytip kétidu. Nechche minglighan Uyghur oqughuchilar fizika fakultétining aldigha toplinip namayishqa hazirlinidu. Shinjang uniwérsitétining mudirliri bilen herqaysi fakultétlarning mes'ullirini terep - tereptin tosupmu oqughuchilarning iradisini sunduralmaydu. Aridin birer sa'et ötkende janabil qaytidin shinjang uniwérsitétigha qaytip kélip namayish üchün toplan'ghan oqughuchilargha “Tarqilish! hemming tarqilish!...” dep warqirap qopalliq bilen buyruq qilidu. Buningdin ghezeplen'gen oqughuchilar biraqla qozghilip shinjang uniwérsitétining aliqachan taqiwétilgen derwazisini bösüp chiqip namayishqa atlinidu.

Shundaq qilip 1988 - yilidiki “15 - Iyun” oqughuchilar namayishi resmiy bashlinidu. Shinjang uniwérsitétining derwazisidin chiqqan nechche minglighan namayishchilar qoshuni döngköwrük, bulaqbéshi we jenubiy qowuqni aylinip ötüp xelq meydanigha kirishke urunidu. Lékin xelq meydani aliqachan herbiy - saqchilar bilen qamal qilin'ghachqa, namayishchilar qoshuni 10 kilométirdek musapini bésip udul méditsina uniwérsitéti terepke qarap ilgirileydu. Yol boyi bu menziridin hayajan'gha chömgen Uyghur sheher ahaliliri qollirigha su, soghuq ichimlik, qoghun - tawuz kötürüp chiqip oqughuchilargha medet béridu. Dolqun eysa qatarliq oqughuchilar yétekchiliri yol boyi namayish tertipini saqlap, sirttin jem'iyettiki kishilerning oqughuchilar arisigha qoshulushini chontrol qilidu. Oqughuchilar birdek “Bizge démokratiye we milliy barawerlik kérek”, “Yashisun erkinlik” dégen sho'arlarni towlap ürümchi kochilirini lerzige salidu. Béziler hetta “Xitaylar chiqip ketsun” dégen shu'arlarnimu towlaydu. Namayishchilar qoshuni méditsina uniwérsitétigha yétip barghan bolsimu, lékin hökümet da'iriliri aliqachan méditsina uniwérsitéti bilen pédagogika uniwérsitétigha toplan'ghan Uyghur oqughuchilarni tossup sirtqa chiqarmaydu. Buning bilen namayishchilar qoshuni piyade aylinip shu küni kechqurun shinjang uniwérsitétigha qaytip kélidu.

Oqughuchilar etisi, yeni 16 - iyun namayishni yene dawamlashturushni pilanlighan bolsimu, lékin mektep da'iriliri teripidin aliqachan derwazilar qamal qilinip héchkimning sirtqa chiqishigha ruxset qilinmaydu. Shu kündin bashlap aptonom rayon, ma'arip nazariti we shinjang uniwérsitetidin bolup 3 xizmet guruppisi qurulup ularning terkibidiki nechche yüz xadim Uyghur oqughuchilargha idiyewiy xizmet ishleshke bashlaydu. Dolqun eysa qatarliq oqughuchilar yétekchiliri mesile tapshurushqa zorlinidu. Aptonom rayonning qorchaq mu'awin re'isliridin hamidin niyaz wang énmawning mezkur namayish heqqidiki qararini shinjang uniwérsitétidiki dotsénttin yuqiri unwan'gha ige oqutquchilargha anglitidu. U aptonom rayonluq partkomning mezkur namayishning xaraktérini “Eksil - inqilabiy xaraktérdiki milliy bölgünchilik herikiti” dep békitkenlikini tilgha élip, “Bu namayishning perde arqisida junggo we chet'ellerdiki düshmen küchler bar” dep jar salidu. Oqughuchilar namayishigha chongqur derijide hésdashliq qilghan, milliy wijdan'gha ige péshqedem oqutquchilardin tursun qurban qatarliqlar neq meydanda otturigha chiqip hamidin niyazning sözlirige reddiye béridu. Buning bilen oqutquchi - oqughuchilar aldida reswa bolghan hamidin niyaz Uyghur aptonom rayonning emeliy hoquqini öz qolida tutup turghan wang énmawgha erz - dad éytip weziyetni téximu murekkepleshtüridu.

(Dawami bar)