Küresh qaynimida ötken yillar - 7

Dolqun eysa 1995-yili izmirda chaqirilghan ikkinchi nöwetlik türk dunyasi qurultiyida

Türkiyige kelgendin kéyin dolqun eysa muhajirettiki Uyghurlarning küresh sepige aktip ishtirak qilidu. Istanbuldiki “Sherqiy türkistan wexpi” ni merkez qilghan halda Uyghur oqughuchilarni teshkillep weten heqqidiki teshwiqat pa'aliyetlirini élip baridu.

1994 - Yilining yazliq tetil mezgilide türkiyide oquwatqan Uyghur oqughuchilarning köp qismi istanbuldiki wexpige yighilidu. 90 Yashtin ashqan merhum eysa yüsüp aliptékin mexsus wexpige kélip Uyghurlar wetinining xitay kommunistlirining ishghaliyitige chüshüp qalghanliqining 45 yilliqi munasiwiti bilen qarshiliq körsitish namayish ötküzüshni tewsiye qilidu. Dolqun eysa bashliq yashlar wetendin yéngi kelgen waqittiki qizghinliqi bilen yashlarni teshkillep bu namayishqa teyyarlinidu. Emma namelum sewebler tüpeylidin bu namayish tosqunluqqa uchrap ötküzülmeydu. Buningdin ümidsizlen'gen dolqun aldi bilen uniwérsitétqa kirip oqushini dawamlashturush hemde yashlar pa'aliyetlirining merkizini istanbuldin siyasiy merkez bolghan enqerege yötkesh qararigha kélidu.

Dolqun eysa enqerege kelgendin kéyin bu yerde oqushini dawam qilish bilen bir waqitta herqaysi uniwérsitétlarda bilim tehsil qiliwatqan Uyghur yashlirini teshkillep weten heqqidiki teshwiqat pa'aliyetlirige kiriship kétidu. Gerche shu mezgillerdiki türkiyining siyasiy weziyiti hemde dölet ehwali Uyghur siyasiy pa'aliyetlirining ochuq - ashkara otturigha chiqishigha orun bermisimu, lékin ular hergizmu boshiship qalmaydu. 45 Yildin buyan Uyghur wetini duch kelgen tarixiy ré'alliqni échip tashlashqa, xitayning milliy assimilyatsiye siyasetlirining ich yüzini pash qilishqa hemde teshwiqat arqiliq türk xelqi bilen ilim saheside jama'et pikri hasil qilishqa tirishchanliq körsitidu. Dolqun eysa bashliq yashlar enqerediki Uyghur yashliri we oqughuchilarni teshkillep “Sherqiy türkistan yashlar birliki” namliq teshkilatni qurup chiqidu. Andin ular Uyghurlar wetinining xitay kommunistliri teripidin ishghal qilin'ghandin buyanqi 45 yil jeryanida yüz bergen échinishliq weqeler we ijtima'iy ré'alliq heqqide mexsus doklat teyyarlap, uni türk we in'gliz tillirigha terjime qilduridu. Lékin uni bésip köpeytishte iqtisadiy jehettin qiyinchiliqqa yoluqidu. Emma milletperwer türk qérindashlarning yardem qilishi bilen bu doklat nechche yüz parche bésilip, teshkilat ezalirining tirishchanliqi bilen tarqitilidu.

Shundaq qilip, enqerdiki Uyghur yashliri bilen oqughuchilar qollirigha ay - yultuzluq kök bayraqni kötürüp, teshwiqat matériyallirini qoltuqlap, xitay elchixanisining aldida qarshiliq körsitish namayishi ötküzidu. Buningdin chöchüp ketken xitay elchixana xadimliri türk saqchilirini chaqirip tosqunluq qilishqa urun'ghan bolsimu, lékin uzaq ötmeyla saqchi idarisi ulargha türkiye asasiy qanuni boyiche namayish qilish ruxsiti béridu. Shundin kéyin ular uda üch kün dunyadiki herqaysi döletlerning enqerede turushluq elchixanilirigha bir - birlep bérip Uyghurlar heqqidiki doklatni tapshuridu hemde zor tesir peyda qilidu.

Dolqun eysa re'isi, erkin ekrem mu'awin re'isi bolup saylan'ghan mezkur yashlar teshkilati özining asasliq pa'aliyetlirini enqerediki uniwérsitétlar, ilmiy organlar hemde hökümet orunlirida élip baridu. 1995 - Yili 6 - ayda yashlar teshkilati istanbulda Uyghur milliy qutulush inqilabining meshhur yétekchiliridin merhum muhemmed imin bughra wapatining 30 yilliqini xatirilesh yighini uyushturidu. Mezkur pa'aliyet munasiwiti bilen muhemmed imin bughraning qizi fatime bughra we küyö - oghli yunus bughralar ziyaret qilinidu. Muhemmed imin bughraning hayatini eks ettüridighan foto süretler toplinip, istanbuldiki “Sherqiy türkistan wexpi” de mexsus körgezme qilinidu. Mezkur yighilishta shu waqittiki yashlardin dolqun eysa, alimjan inayet, ilyar shemshidin, erkin ekrem, erkin emet qatarliqlar muhemmed imin bughraning inqilabi hayati, ilmiy eserliri we edebiy mirasliri heqqide mexsus maqaliler oquydu. Bu pa'aliyet merhum muhemmed imin bughra 1965 - yili yürek késili bilen alemdin ötüp 30 yildin buyan tunji qétimliq chong tiptiki ilmiy we ammiwi eslesh yighilishi bolup qalidu.

1995 - Yili 12 - aygha kelgende ular enqerediki atatürk medeniyet merkizide 1985 - yili dékabirdiki Uyghur oqughuchilirining xitay da'irilirige qarshi zor kölemlik namayishining 10 yilliqini xatirilesh pa'aliyiti ötküzidu. Istanbuldin nurghun Uyghurlar bu yighilishqa qatnishish üchün kélidu. Meshhur türk siyasiyonlar hemde proféssorlarmu teklip bilen qatnishidu. Bir kün dawam qilghan bu pa'aliyette nurghun kishiler söz qilidu hemde maqaliler oqulidu. Kéyinche bu pa'aliyetning maqaliler toplimi kitab bolup neshr qilinidu.

Dolqun eysa shu yillarda yene izmirda chaqirilghan ikkinchi nöwetlik “Türk dunyasi qérindashliq, dostluq ish birliki qurultiyi” da béshidin ötküzgen weqelerni esla untulmaydu. Uning eslimisige qarighanda, izmirda chaqirilghan ikkinchi nöwetlik türk dunyasi qurultiyigha xitay hökümitining bésimi bilen Uyghur wekilliri, bolupmu eysa yüsüp aliptékin teklip qilinmaydu. Bu hal türkiyidiki Uyghurlargha nahayiti éghir bir keypiyat ata qilidu. Dolqun eysa bashliq yashlar teshkilatining birqanchilighan gholluq ezaliri gheyretke kélip bu qurultaygha choqum qatniship türk dunyasining muhim bir parchisi bolghan Uyghurlarning awazini anglitish qararigha kélidu. Shuning bilen ular izmirgha baridu hemde türk dunyasidiki birdin - bir chaqirilmighan chaqirilmighan xelqning wekili bolush süpiti bilen mezkur qurultaygha qatnishishni telep qilidu. Emma qurultay dawamida türk dunyasidiki nopusi eng az bolghan millet wekillirige qeder söz pursiti bérilgen bolsimu, lékin Uyghurlargha peqetla söz pursiti bérilmeydu. Bu xil sün'iy tengsizlik we xorluqqa chidimighan dolqun eysa qatarliq Uyghur yashliri qolida ay - yultuzluq kök bayraq, bashlirida Uyghur doppisi kiygen halda yighinning yépilish murasimida yuqiri awaz bilen öz naraziliqlirini ipadileydu we yighin ehlining diqqitini qozghaydu. Yighin ehwali neq meydandin téléwiziye qanalliri arqiliq türkiye ichi we orta asiyagha körsitiliwatqan shara'itta, Uyghur yashlirining bu xil naraziliqi türk jama'etchilikining ghezipini qozghaydu. Buning bilen amalsiz qalghan qurultay riyasiti Uyghur wekillirige eng axirida söz pursiti béridu. Köz yashliri bilen sehnige chiqqan dolqun eysa keskin élishish arqiliq qolgha keltürgen bu qimmetlik pursette Uyghur xelqining hemde Uyghurlar wetinining nöwettiki éghir ré'alliqini qurultay ehlige bayan qilidu. U yene pütkül türk dunyasidiki chong - kichik hemme xelqqe özini chüshendürüsh pursiti bérilgen bu sehnide peqet Uyghurlarghila - türkiy tilliq xelqler ichidiki eng parlaq tarixqa ige gholluq bir milletkila - köz yumulsa, buning qandaq qilip türk dunyasi qurultiyi bolidighanliqini so'al qilip tashlaydu. Zal ichi bu ejellik so'alidin tewreydu. Yighin ehli ghulghula qilishqa bashlaydu. Dolqun eng axirida: “Biz oqughuchi, bizning héchnémimiz yoq. Biz peqet qolimizdiki bu kök bayraqni türk dunyasining özining muhim bir parchisi bolghan sherqiy türkistanni untup qalmasliqi üchün qurultaygha sowgha qilimiz!...” déginiche sehnidin chüshidu. Yighin zalining aldinqi qataridin orun alghan nezerbayéf, islam kérimof we esqer aqayéf qatarliqlar hang - tang bolghan halda ipadisiz bir rewishte qarap qalidu. Türkiyining re'isi jumhuri sulayman démirel, bash ministir tansu chiller hemde shimaliy siprus türk jumhuriyitining re'isi jumhuri qatarliqlar ornidin turushup dolqunni quchaqlaydu hemde birdek “Sherqiy türkistanning heqqini neq meydanda alding yigit, sanga apirin!” déyishidu.

Shuning bilen mezkur qurultaygha özliri telep qilip qatnashqan Uyghur yashliri muxbirlar we axbarat sahesidikilerning diqqet merkizige aylinidu. Qurultay riyasitimu buningdin kéyinki türk dunyasi qurultaylirida Uyghurlargha orun bérishke wede béridu. Hel qilghuch peytte bérilgen qarar axiri Uyghurlarning awazini türk dunyasi qurultiyining merkiziy söz témilirining birige aylanduridu.

(Dawami bar)