Biz medeniyette néme üchün chékinip kettuq? (1)

Bolupmu yéqinqi 3 - 4 esirdin béri Uyghurlar néme üchün bunchiwala chékinip ketti?... Dégendek bir qatar so'allarni sorimay turalmaymiz. Elwette, her ishning ubyéktip we subyéktip sewebliri, ichki - tashqi amilliri bolghandek, bizning bu halgha kélip qélishimizningmu herxil sewebliri bar. Mana bu maqalida bizning yéqinqi bir nechche yüz yilda néme üchün bundaq xarabliqqa pétip qalghanliqimizning bezi ubyéktip sewebliri roshen yorutup bérilmekte.

1. Seweb: tereqqiyatning aldinqi sherti - ténchliq bolmighan

Tarix betlirini waraqlaydighan bolsaq bileleymizki, 1600 - yilidin 2000 - yilighiche bolghan 400 yil Uyghur jem'iyiti pütünley urush oti ichide qalghan, hemme yerni qan hédi purap turidighan jem'iyetke aylan'ghan. Se'idiye xanliqi dewrdide diyarimizgha singip kirgen sopi - ishanlarning se'idiye hakimiyitige köz tikip, menpe'et, emel - mensep sewdasida mezheblerge bölünüp, xelqimizni “Aq taghliq”, “Qara taghliq” guruhlirigha ayridi. Mezheb péshiwaliri hakimiyetni changgiligha kirgüzüwélish üchün, diyarimizgha uzundin béri köz tikip turghan yawuz düshmenni bashlap kirdi. Nihayet 1680 - yiligha kelgende, hakimyet Uyghurlardin jonggharlarning qoligha ötti, mezhebchi sopilar bolsa, jonggharlarning sadiq ghalchilirigha aylinip, özlirining qorchaq hakimyitini tikleshke muyesser boldi. Sopilarning jonggharlar yardimide tiklen'gen bu qorchaq hakimiyiti emeliyette xelqni ékispilatatsiye qilip bayliq toplap, uni xojayinlirigha sowgha qilip, xelqni téximu dehshetlik weyranchiliqqa giriptar qildi.

Ikki mezhebke bölünüp ketken sopilar yurtimizda qanliq qirghinchiliq élip barghandin sirt, özlirining sopistik idiyisi boyiche medeniyetni qattiq teqip qilip, medeniyetni xelq turmushidin we Uyghur jem'iyitidin öchürüp tashlimaqchi boldi we nurghunlighan medeniyet erbaplirini qirghin qilip yoqatti. Hakimiyet jonggharlar we ularning hamiylighidiki sopilarning qolidin manju - ching impériyisige ötkendin kéyin, ching sulalisining chirik hökümranliri bir türküm yerlik fé'odallar bilen éghiz - burun yaliship, xelqqe éghir zulumlarni saldi. Netijide, puqralar éghir zulumgha qarshi köp qétim qozghilang qilghan bolsimu, intayin dehshetlik basturuldi. Her qétimliq qozghilangning meghlubiyitidin kéyin, xelqning yurt makanini tashlap bashqa yurtlargha köchishi, tengritaghning shimalida qirghin qilip adem qalmighanda jenuptin ahale köchürüshi shuning tipk misalidur.

Xelqning qozghilangliri he dégendila meghlup bolup turdi, sewebi ularning rehberlik qatlimi shekillenmigen, hem siyasiy hem eskiriy jehettin toluq yétilgen rehberler wujudqa chiqmighanidi. Azatliq heriketlirining nishani peqet zulumni yoqutushla bolghini üchün, inqilaptin pursetperes xojilarmu paydilinip öz hakimyitini tikleshke tirishti, xojilarning topilanglirimu xelqning talapet tartishigha sewpchi bolup ziyanlarnimu keltürdi.

19 - Esirning kéyinki yérimigha kelgende, xelq yene bir qétim keng kölemlik azatliq üchün qozghilang kötürüp xoten, qeshqer, kuchar we ghuljilarda hakimitini tiklidi, lékin ulargha yétekchilik qilghudek bashchilar bolmighanliqtin xotende hebibulla haji, kucharda rashidinxandek hakimiyet ishliridin xewersizler rehberlik qilip, bölünme halette xanliq qilishti. Ularda weten, xelq, millet éngi bolmighanliqtin birliship hakimyet qurup, xelqchil siyaset yürgüzüshke qadir bolalmay, aqiwet xelqning ghalibiyet méwisini rengwazlarning hile - mikrige tartquzup qoydi. Ili sultanlighi, ürümchi - sanji xuyzu hakimiyiti, kuchar rashidinxan xoja hakimiyiti, xoten hebibulla xoja hakimiyiti we qeshqer buzruk xojining öz ara istila urushliri yüz berdi we yaqupbeg bashchiliqidiki “Bedölet yette sheher hakimiyiti” quruldi. 1878 - Yili ching sulalisi hemmisini meghlup qilip, özining nispi haldiki ténchliq hakimiyitini yürgüzgiche urush yenila dawam qilip keldi. Tarix betlirini waraqlap baqsaq, jümlidin eyni waqitta urushqa biwaste qatnashqan, urush weyranchilighini öz közi bilen körgen tarixchi alimimiz molla musa sayramining “Tarixi hemidi”, “Tarixi eminiye” kitaplirini köridighan bolsaq, bu heqte yéterlik chüshenchige ige bolalaymiz.

Démek, bizning tariximiz bu xil qirghinchiliqlar bilen tolup ketken. Qan hédi, adem ustixanliri tarim wadisining hemme yérini qaplighan idi. “Uyushqaq, yenggüchi, eqilliq” menalirigha ige xasiyetlik nami bar Uyghur xelqi bir uchum mezhepchi, bayliqxumar, hoquqperest, urushperstler teripidin urush qaynimigha mejburi sörep kirildi. Xelq öz hayatighimu képillik qilalmaydighan, etisigimu ishench qilalmaydighan bolup qaldi. Eshu bir uchum rezil shexsler özining shexsi menpe'eti, paraghetlik turmushi üchün milletni, xelqni, wetenni, kelgüsini, ewlatlarni püchek pulgha sétiwetti, Uyghur diyari halaketke yüzlendi.

Yéqinqi 400 yilliq tariximizda nurghun qozghilang hem topilanglar boldi, xelqning ghelibe qilghan, meghlup bolghan dewirlirimu boldi, emma keng xelq ammisigha hichbir menpe'et nésip bolmidi. Chünki xelq intayin töwen ang sewiyide bolghini üchün peqet chirik, mustebit hakimyetni aghdurushnila meqset qilghan bolup, konkért nishan bolmighan, ulada mexsus hakimyetchilikni chüshen'güdek sewiye, siyasi programma tüzgüdek iqtidar bolmighanliqtin, ghelibe méwisi he dégendila bir uchum peskeshlerning qoligha chüshüp ketti yaki shular teripidin paydilinip kétildi.

Heqiqet shuni éniq körsitip berdiki, gerche xelq qozghilip mustebit hem chirik hakimyetni aghdurushni közlisimu, ularda eshu zulumni yoqutushtin özge nishan bolmighan, ularda birer siyasi programma tüzülmigen hem bolishimu mümkin emes idi, chünki xelqte unchilik iqtidar bolmighan, ularda birer siyasi nishan, ortaq étiqad bolmighini üchün, qan töküp inqilap qilsimu, birlishelmestin bölünüp yashap chilbörilerge yem bolghan. Ularning qisqa hakimyetliri, qozghilangliri meghlup bolghandin kéyin xelq yenimu qattiq dishwarchiliqqa duchar bolghan, jümlidin yurt - makanini tashlap chiqishqa mejbur bolghan.

2. Seweb: islamiyettin chetnigen sopistik jahaletning weyranchiliqi

Qazaq alimi choqan welixanopning bayanigha asaslan'ghanda, pütkül Uyghur xelqi sopilarning ikki guruhigha bölünüp ketken bolup, qeshqer, aqsu, kucharlarda aqtaghliqlar mezhibidiki ahale köp bolsa, yéngisar, yerken, xotenlerde qarataghliq xojilargha murt bolghan ahaliler köp bolghan. Ular her bir sheher - yurtlardimu murtliri arqiliq xelqni parchilighan bolup, öz - ara alaqimu qilmaydighan bolghan.

“Tezkire'i hidayet” qatarliq eserlerdinmu sopilarning özlirini islam dinigha muxalip we kupriliq qilghan halda özlirini allah bilen teng orun'gha qoyup terghip qilghanlighini biliwalalaymiz. Özlirini allah bilen teng orun'gha qoyghan bu sopilar némini terghip qilidu? dotsént ibrahim niyaz bu heqte mundaq dep yazidu:

“Sopizimning tüp ghayisi insanlarni terki dunyaliqqa bashlap, ré'al dunyadin, ijtima'i turmushtin yüz örüp, xiyali dunyada köridighan “Rahet” ning ghémini qilishqa chaqirishtin ibaret. Özlirini dini islamgha béghishlighan xudaning atalmish ashiqliri islam eqidilirige muxalip bolghan qilmish - etmishliri bilen özlirini “Se'id - muhemmed peyghemberning ewladi” déyiship, özlirige eqide qilghan, sabdil musulman xelqimizni aldidi. Xelqning muhemmed eleyhissalamgha bolghan eqidisidin paydilinip, ularni terki dunyaliqqa bashlap, özlirige ixlas qilghuchilarni “Jennet”ke érishtüridighanliqini wede qilip, xelqni özlirige mayil qilishti. Bu dunyaning yaxshiliqigha muyesser bolalmighan xelqimiz u dunyada jennette bolsimu rahet körüshni, u dunyada bolsimu ademdek yashashni istidi, shunga xojilargha ishinip, ulargha murt boldi.

Xoja - ishanlar özlirini heq körsitish üchün dep saxta karametlirini herxil usullar arqiliq teshwiq qilip, herxil hiyle - mikirlerni qollinip xelqni aldap, ularning eqide - ishenchige érishkendin kéyin, xelqimizning maddi - meniwi dunyasigha hujum qildi. Netijide ular barliq Uyghur medeniyet miraslirini urup chaqti, buzdi, ot qoydi, weyran qildi. Medeniyet eslihelirini buzup, medeniyet sorunlirini sopiliq pa'aliyet sorunlirigha aylandurdi. Xelqning medeniyet sorunliri - mektep, medris, kütüpxanilar sopilarning ayagh astida weyran boldi. Milliy medeniyetni cheklep, awamni medeniy pa'aliyettin waz kéchishke qistidi. Kimiki sopilar bilen qarshilashsa, xuddi xoja jahan ershi, baba rehim meshrep we mirza shah mehmut joras kebi qestke uchrap paji'elik öltürüldi. Bu heqte“Jahalet pirliri shinjangda” namliq eserde yézilghandek: “Appaq xoja we appaq xojichilar zamanida qeshqeriyede medeniyet, ma'arip, ilim - pen, edebiyat - sen'et, muzika, naxsha, usul, güzel - sen'et, tiyatir, sérikchilik, tibabetchilik, metbechilik, terjime, xettatliq... Qatarliq barliq ilmiy pa'aliyetlerning hemmisi qet'i men'i qiliwétilgen. Bundaq ishlar bilen shughullan'ghuchilar “Kapir”, “Jaduger”, “Murted” ler hésablinip, jazagha tartilip turghan, öltürüwétilgen. Hetta xet yézishni öginish, saz chélish, yasash, meshrep oynash, oyun - külke qatarliq adettiki ijtima'i insanchiliq xisletlirimu qet'i men'i qiliwétilgen. Pütün jem'iyette qur'an we heptiyektin bashqa barliq yézilma eserler, bolupmu milli eserler, xatire, nemuniler, köydürüwétilgen, yoq qilip tashlan'ghan. Ilim - meripet orunliri buzuwétilgen, cheklen'gen. Ularning ornigha zikri söhbet xaniqaliri, gülax, sazayi hemidanlar (towa qildurush orunliri), xoja, ishanlarning turalghu jayliri, emeldar binaliri dessitilgen”.

“Tezkire'i ezizan” qatarliq eserlerdin melumki “Aq taghliq”, “Qara taghliq” xojilarning deslepki bashchiliri bir tughqan bolup, ularning öz aldigha nopuz tiklesh üchün köz qarashlirida mahiyetlik perq bolmisimu, xelqni ikkige bölüp mezhepchilik qilghan. Ular öz - ara nizah qiliship, xelqni urush jédelge sélip qan töküp, ornini menggü toldurup bolghusiz tarixi jinayetlerni qaldurup ketti. Pütün Uyghur diyarini jahalet qaplap, xelq qarangghuluq dunyasigha gherq boldi. Démek, Uyghur xelqining bügünki qismetlik paji'elerge, yaman künlerge qélishidigha mezhebchi sopilarning éytip tügetküsiz jinayi qilmishliri sewebkar bolghan.

Dawami bar.