Muhemmed emin bughra (23): waxan karidorida weten'ge kirish üchün purset kütüsh

Hijretning deslepki yérim yilida keshmir bilen déhli we bombay ariliqida tinimsiz qatrap, asarettiki wetini üchün tashqiy dunyadin medet izdigen muhemmed emin bughra, 1935-yili 2-aygha kelgende, hindistanda dawamliq turushning héch bir ehmiyiti yoqluqini chongqur hés qilidu. U “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik esiride özining hindistandin kétish sewebliri heqqide mundaq dep yazidu: “1934-Yili 8-ayning 12-küni ladaqqa kirdim. Keshmir we emretser qatarliq sheherlerde turdum. Déhli we bombaygha bardim, muhim shexsler bilen körüshtüm. Hindisanda turghan mezgilde shu qana'etke keldimki, chet elde wetinim üchün muhim bir ish qilish u zamanning dunya siyasitige héch toghra kelmeydiken. Shuning üchün sherqiy türkistan'gha qaytip, yurtning taghliq jaylirida partizanliq urushi qilip, pursiti kelgende istiqlal élan qilish pilani bilen yurtqa qaytishni qarar qildim. A'ilemni hijazgha yolgha saldim, andin 15 adimim bilen sodiger qiyapitige kirip, ismimni abdulla yerkendi dep özgertip, mexpiy sürette 1935-yili 2-ayda yolgha chiqtim”.

Derweqe, muhemmed emin bughraning héch bir emeliy netijisi körülmigen siyasiy körüshmiler bilen hindistanda dawamliq turiwérishke héch taqiti qalmighan idi. Chünki uning zimmisige xitay, rus we ma xusen tungganlirining ishghaliyitige chüshüp qalghan munqerz wetinining éghir mes'uliyiti yüklen'gen idi. Shunga u qilche ikkilenmestin qar-muz qaplighan pamir taghliri arqiliq afghanistanning weten tupraqliri bilen chégralinidighan waxan karidorigha bérishni qarar qilidu. Bu heqte pikir bayan qilghan istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abdujélil turan ependi, muhemmed emin bughraning shu zamanda hindistandin ayrilip afghanistan'gha bérishni qarar qilishida, öz waqtida xotendin afghanistan'gha ewetken elchiliri bilen alaqe qilish we qoral sétiwélish, shundaqla pursiti kelgende weten'ge qaytidin kirish üchün yol izdesh ikenlikini ilgiri süridu.

Yaponiye Tashqiy Ishlar Ministérliqi arxipi

Proféssor alimjan inayetning ilgiri sürüshiche, muhemmed emin bughraning hindistandin afghanistan'gha kétishni qarar qilishida, uning wetenning teqdirini tézraq hel qilishqa aldirighanliqi؛ keshmir yolidin weten'ge qayta kirish imkani qiyin bolghachqa, afghanistan'gha bérip qoral we adem toplap, purset tughulghan haman weten'ge qoral küchi bilen kirishni pilan qilghanliqi muhim seweb bolghan bolushi mumkin iken.

Gérmaniyediki musteqil tetqiqatchi doktor ablet semet ependimu bu heqte pikir bayan qilip, muhemmed emin bughraning keshmirdin ayrilip afghanistan'gha bérishni qarar qilishida, eyni waqitta afghanistan hökümitining xoten islam hökümiti ewetken elchilerge ijabiy jawab qayturghanliqi, hetta qoral-yaraq sétip bérishke wede qilghanliqining muhim seweb bolghanliqini tekitleydu.

Doktur ablet semet yene muhemmed emin bughraning shu waqittiki qoshna ellerning weziyitini intayin inchikilik bilen közetkenlikini؛ sherqiy türkistanning teqdirini qoralliq yol yaki siyasiy yol bilen hel qilishta, shimalda sowétler ittipaqi bilen jenubta büyük britaniye impiriyesidin ibaret ikki chong impiriyening otturisida ariliq rayon bolup turuwatqan afghanistanning hem istratégiyelik hem siyasiy jehettin hindistan'gha qarighanda paydiliqraq ikenlikini aldin mölcherligenlikini؛ shundaqla bughraning kabulda aktip heriket qiliwatqan yaponiye we gérmaniye qatarliq döletlerning elchilikliri bilenmu alaqe qilip körüsh oyining yoq emeslikini tilgha alidu.

Halbuki, waxan karidoridiki bir qanche ayliq közitish we kütüsh, muhemme emin bughra oylighandek ijabiy netije bermeydu. Bahar kélip pamir taghlirining qar-muzliri érigen bolsimu, emma waxan karidoridin weten'ge kirishning yolliri rus we xitay eskerliri terpidin qattiq qamal qilinidu. Bu ehwallardin qattiq ümidsizlen'gen muhemmed emin bughra öz xatiresige mundaq dep yazidu: “Pamir yolining qarliri érip yol échildi. Tashqorghan teripige pamir qirghizliridin jasus yollidim. Pütün yollargha chin we rus eskerliri yerliship, bizni tutush üchün mukemmel orunlashturush qilin'ghanliqi melum boldi. Aldimizgha méngish yaki hindistan'gha qaytishimiz imkansiz boldi. Afghanistan'gha chékinishtin bashqa chare qalmighan idi. Lékin, weten chégrasi közimizge körünüp turghan bir yerdin yene arqigha, uzaqlargha chéikinishke könglüm razi bolmay qattiq qayghu we siqilish bilen chégra burghilida turup qaldim. Nurghun ademlirim ümidsizlinip, mendin ruxset sorap her terepke tarqilip ketti, yénimda peqet 15 kishila qaldi. . . Bu arida afghanistan chégra emeldari bizni bilip qaldi, men afghanistan tashqiy ishlar ministérliqigha kabulgha bérip bir muddet tursam dep iltimas qildim. Ulardin bu telipimning qobul qilghanliqi toghrisida jawab keldi. Shuning bilen men afghanistanning gheyriy-resmiy hökümet méhmini süpitide, shu yili 9-ayning 2-küni kabulgha yétip bardim.”

Neshiryatchi abdujélil turan ependi, muhemmed emin bughraning waxan karidoridiki pilanliridin waz kéchip eng axirida kabulgha kétishide, uning qoralliq küch arqiliq weten'ge kirish ümidining üzülgenlikini, yeni mewjut shara'itning bu pilanlarni emelge ashurushqa mumkinchilik bermigenlikini tilgha alidu.

Proféssor alimjan inayet ependi, muhemmed emin bughraning kabulda “Gheyriy-resmiy dölet méhmini” bolup turushida, uning afghanistan hökümiti bilen tüzüshken ichkiy kélishimi barliqini, uning kabulda turghan yillirida quralliq küresh yolidin esla waz kechmigenlikini, peqetla buning üchün purset kütkenlikini؛ siyasiy yaki diplomatiyelik yolgha méngishining kéyinki waqitlardiki amalsiz tallash ikenlikini tekitleydu.

(Dawami bar)