Muhemmed emin bughra (24): kabuldiki “Gheyriy-resmiy dölet méhmini” yarkendlik abdullaxan ependi

Büyük küchlerning arisigha qisilip qalghan merkiziy asiyadiki ichkiy quruqluq döliti afghanistan, 1930-yillarda hem rus bolshéwiklirining hujumidin qachqan “Qurbashi” (basmachi) larning, hem en'giliyege qarshi hindi musteqilchilirining, hem shundaqla muhajirettiki sherqiy türkistan milliy inqilab rehberlirining panahgahigha aylan'ghan idi. Yene bir qétimliq dunya urushining porux hidi güpüldep purashqa bashlighan bu yillarda özini biterep dep élan qilghan afghanistan padishahliqi, yene bir jehettin dunyadiki büyük küchlerning asiyadiki “Shahmat taxtisi” bolup qalghan idi. Shimalda sowétler ittipaqi, jenubta hindistanni bésip yatqan büyük biritaniye impiriyesi, sherqiy asiyada bash kötürgen yaponiye, yawropada künsayin zoriyiwatqan gérmaniye, shundaqla osmanli impiriyesining xarabisi üstide jumhuriyet jakarlighan mustafa kamal türkiyesi qatarliq döletlerning kabuldiki diplomatiyelik we istixbarat toplash heriketliri intayin kücheyge idi. Mana mushundaq bir murekkep weziyette, xoten emiri muhemmed emin bughra waxan karidori arqiliq 1935-yili séntebir aylirida kabulgha kélidu.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayetning ilgiri sürüshiche, muhemmed emin bughra eyni waqitta afghanistan hökümitining “Gheyriy-resmiy dölet méhmini” süpitide “Siyasiy pa'aliyet bilen shoghullanmasliq” sherti bilen kabulgha kélip yerleshken.

Amérikada yashawatqan yash Uyghur bilim ademliridin taran Uyghur ependining tekitlishiche, muhemmed emin bughra kabulgha yétip barghan yillarda, dunya siyasiy sehnesida kona-yéngi küchler qaytidin bash kötüriwatqan, yene bir qétimliq dunya urushining shepisi yéqinlap kéliwatqan mezgiller idi.

Gérmaniyede yashawatqan türkolog we musteqil tetqiqatchi, doktor ablet semetning bayan qilishiche, tupraqliri sherqiy türkistan bilen chégralinidighan, siyasiy jehettin biterep bolghan, shundaqla ashu mezgillerde muhemmed emin bughraning waqitliq panahlinip, dunyadiki büyük siyasiy küchler bilen munasiwet qurushigha eng bab kélidighan qoshna dölet-shek-shübhisizki afghanistan idi.

Derweqe, afghanistan hökümitining xoten emiri muhemmed emin bughrani “Gheyriy-resmiy dölet méhmini” süpitide “Siyasiy pa'aliyet qilmasliq” sherti bilen kabulgha yerleshtürüshte, öz aldigha melum sewebliri bar idi. Proféssor alimjan inayetning tekitlishiche, shu mezgillerdiki afghanistan, dunyadiki büyük küchlerning asiya istratégiyesidiki küch sinishish nuqtisi we “Shahmat taxtisi” gha aylan'ghan idi. Uning üstige afghanistan hökümitimu hem sowétler ittipaqining hem büyük biritaniye impiriyesining xoten emiri muhemmed emin bughraning sherqiy türkistanning musteqilliqini chiqish qilghan siyasiy pa'aliyetliridin qattiq endishe qilidighanliqini yaxshi biletti.

Amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, muhemmed emin bughraning 1930-yillarning ikkinchi yérimida en'giliye kontrolluqidiki hindistandin ayrilip, afghanistan'gha kélishide chongqur arqa körünüshning mewjutluqini ilgiri süridu. U, hezritimning munqerz wetinining éniqsiz teqdirini dunyadiki büyük küchlerning asiya istratégiyesidiki küch sinishish sehnisige aylan'ghan afghanistanda yene bir qétim otturigha tashlap körmekchi bolghanliqini tekitlep ötidu.

Doktor ablet semetning ilgiri sürüshiche, muhemmed emin bughraning kabulgha bérishi, qandaqtur uzun yillardin buyan pamir égizlikini nuqta qilip oyniliwatqan “Büyük oyun” (Great Game) we uning jenub hem shimaldiki ikki qatnashquchisi bilen alaqe ornitish üchün emes idi. Wetini üchün jiddiy chiqish yoli izdewatqan hezritimge nisbeten asiyada bash kötürgen yaponiyening büyük asiya istratégiyesi uni eng qiziqturghan siyasiy tutumlarning biri idi. Bolupmu yaponiyening qollishi bilen qurulghan manjuriye döliti asiyadiki mustemlike milletler üchün yéngi bir örnek bolmaqta idi.

Shundaq qilip, büyük küchlerning asiya istratégiyesi boyiche afghanistanda oyniliwatqan “Shahmat oyuni” gha “Gheyriy-resmiy dölet méhmini” salahiyiti bilen kabulgha yétip kelgen xoten emiri muhemmed emin bughramu qatnashqan boldi. Shuningdin kéyin kabulning yarkendlik musapirlar olturaqlashqan arqa kochiliridin biride béshigha kafkazche qoza térisidin tikilgen qara tumaq, uchisigha türkistanche yolluq perije kiyken “Yarkendlik abdullaxan ependi” afghanistandiki xelq'ara diplomatiye chembirikining da'imliq méhmini bolup qaldi.

(Dawami bar)