Muhemmed emin bughra (25): kabuldiki yaponiye bash elchisi kitida masamoto bilen bolghan mexpiy alaqiler

Muxbirimiz qutlan
2023.03.07
muhemmed-emin-bughra-1.jpg Muhemmed emin bughraning afghanistanda turghan yilliri chüshken ayrim we kolléktip süretliri. 1935-1938-Yilliri ariliqida.
JACAR

Muhemmed emin bughraning afghanistandiki uzun'gha sozulghan hijret yillirida uning yaponiye, türkiye qatarliq döletlerning kabuldiki echixaniliri we diplomatiye xadimliri bilen qoyuq munasiwette bolghanliqi melum. Bolupmu uning yaponiyening kabulda turushluq tunji bash elchisi kitida masamoto (Kitida Masamoto) bilen bolghan ikki yildin artuq mexpiy alaqiliri diqqetke sazawerdur. Halbuki, yaponiyening ikkinchi dunya urushida meghlub bolushi, shundaqla natsistlar gérmaniyesi bilen birlikte “Fashizm lagérini shekillendürgen rezil küch” ler qatarida eyiblinishi, tarixning shu mezgilliride yaponiye bilen alaqide bolghan shexsler we organlarni bu témidin özini qachurushqa mejbur qilghan idi.

Ene ashu seweblerge köre, muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabi we uningdin kéyin yazghan yazmilirining héch biride özining yaponiye bilen bolghan mexpiy alaqiliri toghriliq éghiz achmaydu. Hetta u kéyinki mezgillerde yazghan “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik esiride, özining yaponiye bilen bolghan mexpiy alaqilirini inkar qilidu. U shu esiride mundaq dep yazidu: “Chin-yapon urushi bashlan'ghanda bezi kishiler manga, yaponlar bilen birlikte heriket qilishimni tewsiye qildi, emma men buni muwapiq körmidim. Chünki, yaponlarning yardimi bilen yurtumni azad qilishni anche mumkin emes, dep qarayttim. Eger mumkin bolsimu, bu ‛xojayin yenggüshlimek‚tin bashqa bir netije keltürmeydighanliqini éniq bir heqiqet dep chüshenmekte idim.”

Yaponiyening 1930-yillardiki ikki neper tashqiy ishlar weziri arita xachiro (ongda) we koki xirota (solda). Kabuldiki yaponiye bash elchisi kitida masamoto 1935- we 1938-yilliri ariliqida sherqiy türkistan toghriliq tokyogha yollighan télégrammilirini bu ikki kishining namigha ewetken.
Yaponiyening 1930-yillardiki ikki neper tashqiy ishlar weziri arita xachiro (ongda) we koki xirota (solda). Kabuldiki yaponiye bash elchisi kitida masamoto 1935- we 1938-yilliri ariliqida sherqiy türkistan toghriliq tokyogha yollighan télégrammilirini bu ikki kishining namigha ewetken.
Public Domain

Yéqinqi yillardin buyan yaponiye tashqiy ishlar wazaritining 1930-yillargha alaqidar arxiplirining échilishi we asiya hazirqi zaman tarixigha da'ir tetqiqatlarning küchiyishige egiship, yaponiye impiriyesining 1930-yillardiki “Büyük asiya istratégiyesi” ge munasiwetlik arxip höjjetliri yoruq körüshke bashlidi. Bularning ichide yaponiyening 1930-yilliri kabulda turushluq tunji bash elchisi kitida masamotoning xoten emiri muhemmed emin bughra bilen bolghan mexpiy körüshmiliri hemde buninggha da'ir télégramma-doklatlar alahide diqqetke sazawerdur.

Türkiye eg uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi, yaponiye arxiplirida ashkar boluwatqan bu heqtiki höjjet-matériyallargha asasen, muhemmed emin bughraning kabuldiki yaponiye elchisi bilen köp qétim alaqide bolghanliqi we sherqiy türkistanning milliy qutulushi üchün tashqiy dunyadin medet izdigenlikini tilgha alidu.

Amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, muhemmed emin bughraning yaponiye bilen bolghan mexpiy alaqilirige intayin diqqet qilghan bilim ademlirining biri. U, yaponiye tashqiy ishlar wazaritining 1930- we 1940-yillargha da'ir mexpiyetliki bikar qilin'ghan arxip-höjjetliri bilen “Yaponiye asiya tarix matériyalliri merkizi” (JACAR) namliq tor bette élan qilin'ghan “Sherqiy türkistanning siyasiy ehwali we'uninggha da'ir matériyallar” namliq 9 tomluq höjjet-matériyallarning intayin muhim qimmetke ige ikenlikini tekitleydu.

Kabuldiki yaponiye bash elchisi kitida masamoto muhemmed emin bughra bilen körüshkendin kéyin tokyogha yollighan 811-nomurluq mexpiy télégramma. 1936-Yili 1-ayni 15-küni.
Kabuldiki yaponiye bash elchisi kitida masamoto muhemmed emin bughra bilen körüshkendin kéyin tokyogha yollighan 811-nomurluq mexpiy télégramma. 1936-Yili 1-ayni 15-küni.
JACAR

Gérmaniyediki musteqil tetqiqatchi, türkologiye penliri doktori ablet semetning qarishiche, muhemmed emin bughra kabulgha barghan yillirida dunya siyasiy sehnisidiki büyük küchler afghanistanni özlirining asiya istratégiyesidiki küch sinishish nuqtisi qilishqan idi. Shu sewebtinmu bughra küchlük döletlerning qollishigha érishmey turup, wetenning musteqilliqini qolgha keltürüshning qiyin ikenlikini chongqur derijide hés qilghan idi. Uning kabuldiki yaponiye bash elchisi kitida masamoto bilen bolghan mexpiy uchrishishliri ene shundaq bir arqa körünüshte bashlan'ghan idi.

Yaponiye arxiplirigha qarighanda, kabuldiki yaponiye bash elchisi kitida masamotoning tokyogha yollighan télégrammilirida muhemmed emin bughraning ismi tunji qétim 1935-yili 11-ayda yollan'ghan télégramida uchraydu. Uningda muhemmed emin bughraning ismi biwasite tilgha élinmay mexpiyetlik yüzisidin “Emiri xoten” dégen nam bilen, uningdin kéyinki télégrammilarda bolsa “Asakura” dégen kodluq nam bilen tilgha élin'ghan. Taran Uyghur ependining yaponiye arxipliridiki menbelerge asasen bayan qilishiche, muhemmed emin bughra bilen yaponiye bash elchisi kitida masamotoning kabuldiki tunji yüzturane körüshüshi, 1936-yili 1-aygha toghra kélidiken.

Taran Uyghur ependining ilgiri sürüshiche, muhemmed emin bughraning yaponiye terep bilen bolghan körüshmiliride, uning bash elchi kitida masamotoning wastisi arqiliq shu waqittiki yaponiye tashqiy ishlar weziri arita xachirogha yollighan 52 betlik parsche yézilghan “Emiri xotenning xatiresi” namliq tepsiliy doklati intayin muhim ehmiyetke ige iken. Bu doklat kabuldiki yaponiye elchixanisida yapon tiligha terjime qilinip, esli parsche nusxasi bilen qoshup yollan'ghanliqi melum.

Hindistan milliy musteqilliq herikitining 1930-1940-yillardiki ong qanat rehbiri subhas chandra bos.
Hindistan milliy musteqilliq herikitining 1930-1940-yillardiki ong qanat rehbiri subhas chandra bos.
Public Domain

Proféssor alimjan inayet ependining tekitlishiche, bughraning xatireliride uning yaponiye bilen bolghan alaqilirini bayan qilghan héchbir bayanlar uchraydu, emma yaponiye arxiplirida ashkara boluwatqan arxip höjjetliri öz dewride bughra bilen yaponiye terep otturisidiki mexpiy alaqilerning heqiqetenmu mewjut bolghanliqini delillimektiken. Uning qarishiche, shu dewrning tarixiy shar'itidin élip éytqanda, bughraning wetenning teqdiri mesiliside yaponiyedin medet kütüshi, hetta yaponiyege bir qisim wedilerni bérishini chüshinishke bolidiken.

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependimu 1930-yillardiki sherqiy türkistan inqilabining rus we xitay hakimiyetlirining birleshme zerbisi arqisida meghlubiyetke uchrishi, büyük biritaniye qatarliq chong döletlerning qollimasliq pozitsiyesi tutushi seweblik xelq'ara medettin ayrilip qalghanliqi, mana mushundaq bir qiyin shara'itta bughraning wetenning teqdiri mesiliside asiyada bash kötüriwatqan yaponiye bilen alaqe orntishining emeliyetchan bir tallash bolghanliqini ilgiri süridu.

Derweqe, 1930-yillarda asiyadiki mustemlike ellerning musteqilliq küreshliride yaponiyedin medet tiligen milliy inqilab yolbashchiliri yalghuz bughra yaki général mehmud muhitila emes idi. Shu waqitlarda hindistan musteqilliq herikitining ong qaniti hésablan'ghan subhas chandra bos (Subhas Chandra Bose) mu en'giliye mustemlikisidin qutulush üchün yaponiyedin yardem telep qilghan, shundaqla yaponiyening qollishi bilen 40 ming kishilik “Azad hindi armiyesi” ni qurup chiqqan idi. Taran Uyghur ependi, bu nuqtida hindistan milliy musteqilliq herikitining ong qanat dahiysi subhas chandra bos bilen muhemmed emin bughra otturisida siyasiy tallash jehettin melum ortaqliqning mewjut ikenlikini tekitleydu.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.