Muhemmed emin bughra (26): kabuldiki türkiye bash elchisi memduh shewket esendal bilen bolghan dostluq we alaqiler

Muhemmed emin bughra(solda) we türkiyening afghanisitanda turushluq bash elchisi memduh shewket esendal.

Osmanli impiriyesining xarabisi we axiriqi tiniqi üstige qurulghan türkiye jumhuriyiti, mustafa kamal atatürkning 1920-yillarning ikkinchi yérimidin bashlap qanat yaydurghan keng kölemlik islahat dolqunida, pütkül islam dunyasidiki zaman'gha layiqlashqan, hakimiyet bilen din ayrilghan, shundaqla gherbleshken bir döletke aylan'ghan idi. Bu dewrde sherqtiki köpligen xelqlerde, bolupmu mustemlike elliride milliy azadliq inqilabi, milliy dölet qurush ghayisi we zamaniwiylishish chaqiriqliri omumiy éqimgha aylan'ghan idi. 1919-Yili milliy musteqilliqini qolgha alghan afghanistan bilen 1925-yili riza shah pewlewining hökümranliqi bashlan'ghan irandimu islahat we tereqqiyat keypiyati jush urup rawajliniwatti. Meyli afghanistan padishahi amanullaxan bolsun yaki iran shahi riza pehlewi bolsun, ularning her ikkisi ghazi mustafa kamalning türkiyede élip bériwatqan “Islahat we zaman'gha layiqlishish modéli” gha intayin qiziqmaqta idi.

Amérikada yashawatqan musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi bu heqte pikir bayan qildi. Uning ilgiri sürüshiche, 20-esirning 30-yilliridiki türk-islam dunyasida yéngidin musteqilliqqa érishken birmunche döletler “Türkiye modéli” din örnek élishqa tirshqan idi.

Derweqe, shimalda sowétler ittipaqi bilen jenubta hindistanni bésip yatqan büyük biritaniye impiriyesining arisigha qisilip qalghan afghanistan, 1930-yillargha kelgende tashqiy siyasette rus bolshéwikliri bilen in'gilizlarning chembirikidin qutulup chiqishni istigen idi. Döletni zamaniwiylashturush we qudret tapquzushning yolini izdewatqan afghanistan bu yillarda diplomatiye jehettin asiyada bash kötürgen yaponiye bilen yawropada küchlen'gen gérmaniyege ishik achqan, islam dunyasida bolsa “Islahat” arqiliq “Layiqchiliq modéli” yaratqan türkiye bilen intayin yéqin dostluq munasiwiti ornatqan idi. Gérmaniyediki musteqil tetqiqatchi, doktor ablet semet bu heqte pikir bayan qilip, 1930-yillarda islam dunyasida afghanistan'gha eng zor tesir körsetken döletning türkiye bolghanliqini tekitlep ötti.

Bughra Arxipi

Taran Uyghur ependi, 1930-yillardiki türkiye-afghanistan munasiwetlirining küchlük asasini shekillendürgen kishining del türkiyening kabulda turushluq bash elchisi memduh shewket esendal ikenlikini eskertip ötti.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependining tekitlishiche, 1935-yili “Siyasiy pa'aliyet qilmasliq” sherti bilen kabulgha kelgen muhemmed emin bughraning “Abdullaxan yerkendi” dégen isim bilen afghanistanda erkin pa'aliyet qilishida türkiye elchixanisining roli zor bolghan idi. Türkiye-afghanistan dostluqi intayin kücheygen bu yillarda, kabuldiki türkiye bash elchisi memduh shewket esendal özining yüksek abroyi we siyasiy tesir küchi arqiliq, muhemmed emin bughraning afghanistanda erkin pa'aliyet qilishigha yol échip bergen hem uninggha künlük bolghan idi.

Doktor ablet semetning tekitlishiche, memduh shewket esendal shu yillarda sirtqa qarita “Türkiyening afghanisitanda turushluq bash elchisi” dégen diplomatiyelik salahiyet bilen bilinsimu, emma uning afghanistan döliti we afghanistan padishahigha körsitidighan tesiri uningdinmu zor idi. Emeliyette u afghanistan padishahining “Bash meslihetchi” likini ötigen idi.

Shu yillarda kabulda turuwatqan siyasiy musapir muhemmed emin bughra bilen türkiye bash elchisi memduh shewket esendal otturisidiki yéqin dostluq we zich alaqilerge merhum général mehmet riza békinmu shahit bolghanidi. Mehmet riza békinning eslimisige qarighanda, shu waqitlarda muhemmed emin bughraning kabuldiki köp waqti türkiye elchixanisining kutupxanisida ötken bolup, uning bash elchi esendal bilen bolghan söhbetliri bezide hetta tang atquche dawamlashqan iken. Istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining doktoranti, muhemmed emin bughraning tughqanliridin abdulla oghuz ependining tekitlishiche, hezritimde türk milliyetchiliki mepkurisining tiklinishige eng zor tesir körsetken kishi _ memduh shewket esendal iken.

Taran Uyghur ependimu özi körgen tarixiy melumatlar we höjjetlerge asasen, afghanistandiki türkiye bash elchisi memduh shewket esendalning muhemmed emin bughraning kéyinki siyasiy hayatigha, bolupmu 1940-yillarning birinchi yérimidiki bezi siyasiy qararlarni élishigha küchlük tesir körsetkenlikini tilgha alidu.

Undaqta, memduh shewket esendal kim? uning 20-esirning aldinqi yérimidiki türkiyening siyasiy tarixi we tashqiy diplomatiyeside tutqan orni qandaq bolghan? muhemmed emin bughraning memduh shewket esendal bilen bolghan shexsiy dostluqi we yéqin munasiwetliri qandaq shekillen'gen? proféssor alimjan inayet ependi, memduh shewket esendalning osmanli sultanliqining axiriqi mezgilliride iqtidargha kelgen “Tereqqiy we ittihat” partiyesining muhim ezaliridin biri ikenlikini, türkiye jumhuriyiti qurulghandin kéyin, türkiyening türk-islam dunyasididiki tesirini chongqurlashturghan mahir diplomat bolghanliqini, yazghuchi, bilim adimi we türk milliyetchisi bolush süpiti bilen muhemmed emin bughra bilen chongqur pikirdashliq ornatqanliqini tekitleydu.

Muhemmed emin bughraning siyasiy idiyesini tetqiq qilghan bir qisim bilim ademliri, shundaqla muhemmed emin bughra hezritimning bezi zamandashliri, afghanistandiki az kem on yilgha yéqin musapiret hayatining uning kéyinki ömridiki siyasiy pa'aliyetlirining yönilishige chongqur tesir körsetkenkenlikini ilgiri süridu. Ular yene hezritimning kabulda turup “Sherqiy türkistan tarixi” din ibaret abide xaraktérliq kitabini yézishigha, shundaqla uning sherqiy türkistanning teqdiri mesiliside yaponiye terep bilen bolghan mexpiy alaqiliridin waz kéchishige emeliyette memduh shewket esendalning muhim rol oynighanliqini tekitleydu. Doktor ablet semetmu bu qarashni quwwetleydu.

(Dawami bar)