Muhemmed emin bughra (30): kabuldin ayrilip hindistan'gha qaytish

1930-Yillarning ikkinchi yérimidiki birinchi hijret mezgilide keshmir we afghanistanda siyasiy musapir bolup turghan muhemmed emin bughra (aldinqi ret solda olturghan kishi).

Ikkinchi dunya urushi hel qilghuch mezgilge kirgen, dunyaning kelgüsi siyasiy tertipini qaysi terepning belgileydighanliqi téxi éniq bolmighan bir peytte, yeni 1942-yilining mart aylirida muhemmed emin bughra kabuldin ayrilip, en'giliye ishghaliyitidiki hindistanning péshawur shehirige baridu. Undaqta, afghanistanda 7-8 yildek siyasiy musapir bolup yashighan bughra néme üchün hindistan'gha qaytti؛ uning kabuldin ayrilip yéngi chiqish yol izdishige tesir körsetken amil zadi néme? bu mesile muhemmed emin bughraning birinchi hijret jeryanidiki musapiret hayati we küresh yönilishining özgirishige qiziqquchilarda türlük so'allarni we mulahizilerni peyda qilmaqta.

Bu heqte pikir bayan qilghan amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, muhemmed emin bughraning afghanistandiki 7 yilgha sozulghan siyasiy musapirliq hayatidin kéyin, 1942-yiligha kelgende kabulda dawamliq békinip yétishning héchbir ehmiyiti qalmighanliqini, munqerz wetinining kélechiki üchün yéngi yollarni izdep körüshning zörüriyitini chongqur hés qilghan bolushi mumkinlikini ilgiri süridu.

Proféssor alimjan inayet ependi, bughraning 1942-yili afghanistandin ayrilip, hindistan'gha qaytishidiki tüpki seweblerni uning xatiriliri we eslimeliridiki bir qisim uchurlardin hés qilghili bolidighanliqini tekitleydu. Uning bildürüshiche, bughra eyni waqitta sherqiy türkistan'gha köz tikiwatqan sowét rusiyesi, yaponiye we xitaydin ibaret üch chong küchning emeliy ehwalini chongqur mulahize qilip, ajiz halette turuwatqan xitay bilen muresse qilish yoli arqiliq, sherqiy türkistan'gha deslepki qedemde aliy muxtariyet hoquqini qolgha keltürgili bolidu, dep hésablighan bolushi mumkin iken.

Muhemmed emin bughra “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik xatireside, özining weten üchün emeliy heriket qilish imkani tapalmay turghan künliride eysa yüsüp alptékinning kabulgha kelgenlikini؛ ikkeylenning uzun muzakire qilip, hazirche chin hökümiti bilen kélishim qilish usulini muwapiq körgenliki؛ bu ishta eysa ependining wasitichilik wezipisini üstige alghanliqini tilgha alghanliqini yazghan. Istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abdujélil turan ependimu bu heqte pikir bayan qilip, hezritimning kabulda emeliy heriket qilalmay dawamliq békinip yatqandin köre, gomindang merkiziy hökümiti bilen sherqiy türkistanning kélechiki toghriliq di'alog qilip körüshni muwapiq körgenlikini, uning bu pikirge kélishige eysa ependining 1939-yilidiki kabul ziyaritining mu'eyyen tesiri bolghan bolushi mumkinlikini ilgiri süridu.

Bughra Arxipi

Gérmaniyediki musteqil tetqiqatchi, türkologiye penliri doktori ablet semetning tekitlishiche, muhemmed emin bughraning 1942-yili kabuldin ayrilip, hindistan arqiliq xitay merkizige bérish qararigha kélishide, eysa ependining 1939-1940-yilidiki kabul ziyariti zor tesir körsetken bolushi mumkin iken.

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi bu xususta pikir bayan qilghanda, yaponiye impériyesining qollishi we yardimi téxiche emeliy bir heriketke aylinalmaywatqan bir shara'itta, 7 yillap kabulda békinip yatqan bughraning bashqa yol tépishqa urunushining tebi'iy bir tallash ikenlikini؛ derweqe bu tallashqa shu yillarda kabulni ziyaret qilghan eysa ependining xitay weziyiti heqqidiki melumatliriningmu belgilik tesir körsetken bolushi mumkinlikini ilgiri süridu.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi, bughraning xatirelirige asaslan'ghanda, uning afghanistandin ayrilip gomindang merkizige bérip siyasiy küresh yolini tutmaqchi bolghanliqi, eng zor derijide özining shexsiy qararidin bolghan, eysa ependining kabul ziyariti peqet bu qararning emeliylishishige wasitichilik rolini oynighan, dep qaraydu.

Taran Uyghur ependi, türkiye jumhuriyitining ikkinchi dunya urushining kéyinki mezgilliride ittipaqdash döletler terepke mahil yol tutqanliqini, xitay bilenmu diplomatik munasiwet ornitishqa tirishqanliqini, shu sewebtin kabuldiki türkiye bash elchisi esendal ependining dosti bughrani yaponiyege baghlinip qélishtin agahlandurghan, chin merkizige bérip siyasiy diyalog yolini tutushqa tewsiye qilghan bolushi mumkinlikini ilgiri süridu,

Doktor ablet semet ependi, bughraning kabuldin ayrilip gomindang merkizige bérish we u yerde siyasiy küresh élip bérish yolini tallishigha eyni waqittiki türkiyening afghanistanda turushluq bash elchisi, hezritimning yéqin dosti we meslekdishi memduh shewket esendalningmu melum derijide tesir körsetken bolushi mumkinlikini tekitleydu.

Proféssor alimjan inayet ependi axirida bughraning 1942-yili afghanistandiki 7 yilliq musapiret hayatini axirlashturup, siyasiy küresh yolini sinap béqish üchün xitay merkizige bérishni qarar qilishida nurghun amillarni muhakime qilip körgenlikini؛ derweqe, bu qararning élinishida xelq'ara weziyet we weten ichidiki siyasiy özgirishler, jümlidin türkiye-xitay munasiwetliri hemde diplomat memduh shewket esendalning tewsiyeliri qatarliq köp xil amillarning birlikte rol oynighanliqini tekitleydu.

(Dawami bar)