Muhemmed emin bughra (31): in'gliz da'irilirining bésimi we hindistanda qolgha élinish

Muhemmed emin bughra bilen eysa yüsüp altékin 1939-yili 12-ayda kabulda uchrashqanda chüshken süret

Muhemmed emin bughra 1942-yilining bashlirigha kelgende, özining siyasiy musapirliq hayatidiki muhim bir qararni béridu. Yeni u 7 yildin artuq panahlinip turghan afghanistandin ayrilip, hindistan'gha baridu.

Muhemmed emin bughra “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik yazmisida bu heqte mundaq dep yazidu: “Hindistandiki en'gliye hökümiti méning hindistan'gha ötüshüm üchün wiza bérishni ikki yil kéchiktürdi. 1941-Yilining bashlirida kabuldiki en'gliye elchixanisi wiza bérishke qarar qilin'ghanliqini bildürdi. Wiza élip 1942-yili 3-ayning 23-küni pishawurgha keldim. U yerdin kalkuttagha bérip, chin bash konsuli bilen körüshtüm. Bash konsul méning hindistanda turup xizmet qilishim üchün chin hökümiti teripidin resmiy buyruq yoqluqini bahane qilip, chin'gha bérishimgha terepdarliq bildürdi. Men chin'gha bérishni qobul qilmidim. Bu seweb bilen konsul méni chin'gha ziyanliq heriket qilidu dégen guman bilen méni hindistandin chiqrishqa heriket qildi.”

Amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependining tekitlishiche, en'gliye hökümitining muhemmed emin bughraning hindistan'gha bérish wiza iltimasini ikki yilghiche kéchiktürüp qoyushi we uninggha intayin éhtiyat bilen mu'amile qilishi, shu waqitlarda dunya urushining patqiqigha pétip qalghan en'gliyening ichkiy-tashqiy weziyiti bilen munasiwetlik iken.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependimu eyni waqittiki en'gliye istixbarat xadimlirining kabulda turuwatqan bughraning pa'aliyetlirige diqqet qilghanliqini, uning hindistan'gha kirishini en'gliye üchün xeterlik dep qarighanliqini ilgiri süridu.

Dégendek, muhemmed emin bughra hindistan'gha bérip uzun ötmeyla en'gliye mexpiy saqchiliri teripidin tutqun qilinidu. U “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik yazmisida mundaq dep yazidu: “Men kalkuttadin rawalpindidiki a'ilemning qéshigha kéler-kelmeyla, en'gliye mexpiy saqchilirining nazaritige élindim. 4-Ayning 29-küni pishawur saqchisining qolida élip qélin'ghan töt sanduq kitabimni alghili pishawurgha barghinimda, ular mexpiy saqchi bashliqining déhlidin kelgen bir buyruqini manga bildürdi. Buyruqta hindistan hökümiti méning tézlik bilen hindistandin chiqip kétishimni telep qilmaqta idi. Men, qolumda pulum bolmighanliqtin bashqa bir yerge kétishim mumkin emes, dédim. 5-Ayning 2-küni ular méni pishawur merkiziy türmige qamidi. Rawalpindide a'ilemge qarawatqan bir newre tughqinim abdulkerim hajinimu méni qamighan türmige qamidi.”

Proféssor alimjan inayet ependi, bughra hindistan'gha ikkinchi qétim barghan 1940-yillarning bashlirida hindistan xelqining musteqilliq küreshliri barghanséri küchiyiwatqan, bolupmu hindistan musulmanlirining rehbiri muhemmed ali jinnah gendining “Hemkarlashmasliq” tin ibaret passip küresh yoligha oxshimighan halda qoralliq küreshni teshebbus qiliwatqan yilliri idi. Uning tekitlishiche, mushundaq bir weziyette qoralliq küresh tejribisige ige musulman lidér muhemmed emin bughraning hindistanda turushi, en'gliye da'irilirini endishige sélishi tebi'iy idi.

Taran Uyghur ependimu eyni waqittiki en'gliye da'iriliri sherqiy türkistan inqilabining rehbiri muhemmed emin bughraning hindistanda bolushi, musulmanlarning musteqilliq küreshlirige ilham béridu, dep hésablighanliqini ilgiri süridu.

Bughraning xatireliri we eyni waqittiki shahitlarning eslimilirige qarighanda, bughra hindistan'gha bérishi bilenla hem en'gliye da'irilirimu hem xitayning kalkuttadiki bash konsulimu uni derhal chongchinggha kétishke qistighan. Bughra buni ret qilghanda, en'gliye mexpiy saqchiliri uni “Urush mezgilidiki xeterlik siyasiy shexs” qatarida qolgha alghan. Bu heqte pikir bayan qilghan proféssor alimjan inayet ependi munularni tekitleydu.

Muhemmed emin bughra qolgha élin'ghanda hindistanda oquwatqan uning jiyeni muhemmed yaqup bughra kéyinche “Xatirelirim” namliq eslimiside bu heqte mundaq dep yazidu: “Ikkinchi dunya urushi bashlinip, sherqiy türkistandiki küch tengpungliqida zor özgirish boldi. Muhemmed emin bughra milliy mujadile herikitini bu weziyetke maslashturush üchün afghanistandin hindistanning pishawur shehirige keldi. Hindistandiki in'gliz hökümiti muhemmed emin bughrani hindistanda turup pa'aliyet élip bérishigha ruxset qilmay xitay ichige kétishke zorlidi.  Muhemmed emin bughra buni ret qilghanliqtin qolgha aldi. Dadamni uning hindistandiki wekili dep, shu küni qolgha aldi. Etisi rawalpindining gézitliride ‛chin türkistanning lidiri muhemmed emin bughra pishawurda, uning adimi abdulkerim haji rawalpindide qolgha élindi. Abdulkerim hajining öyidin nurghun sanda chin türkistan xeritisi chiqti...‚ dégen xewer bésildi.”

Teywen döletlik tarix sariyi

Tarixiy menbeler we alaqidar arxip matériyallirigha qarighanda, 1939-yilining dékabir éyida eysa yüsüp alptékin bilen muhemmed emin bughra kabulda uchrashqandin tartip taki bughra hindistandiki en'gliye türmisidin qoyup bérigiche bolghan jeryanda, en'gliye da'iriliri bilen gomindang merkiziy hökümiti otturisida uning délosini chöridigen bir qatar tartishmilar hem diplomatik alaqilar bolup ötken. Taran Uyghur ependi, bu jeryanda gomindang merkiziy hökümitining bu délogha arilishishtiki muddi'asi, bughraning sherti we en'gliye terepning endishiliri toghriliq öz qarashlirini otturigha qoyup ötti.

Muhemmed emin bughraning hazir türkiyede yashawatqan tughqanliridin istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining doktoranti abdulla oghuz ependimu bu heqte pikir bayan qildi. U bowisi yaqup bughraning xatirelirige qarighanda, bughra hindistan'gha bérip uzaq ötmeyla hem xitay konsulining hem en'gliye da'irilirining qattiq bésimi astida qalghanliqini we axirida en'gliye saqchiliri teripidin qolgha élin'ghanliqini eskertip ötti.

Teywen döletlik tarix sariyi

Démek, muhemmed emin bughraning 1942-yilidiki kabuldin hindistan'gha qilghan sepiri, uning uzaq mezgillik oylinish؛ chet eldiki milliy mujadileni jiddiy özgiriwatqan dunya weziyitige maslashturup élip bérish؛ wetende quralliq inqilabqa mumkinchilik bolmighanda siyasiy küresh yoli arqiliq chiqish yoli tépishqa urunushtek bir qatar seweblerdin bolghan idi. Halbuki, bughraning hindistan'gha béripla en'gliye da'iriliri teripidin qolgha élinishi we xitay merkizige kétishke zorlinishi, uningda bashqa tallashqa héchqandaq mumkinchilik qaldurmighan idi.

(Dawami bar)