Muhemmed emin bughra (21): inqilabning paji'elik aqiwetliri we ma xusenning “Tungganistan” chüshi

Tunggan 36-diwiziyesining qomandani ma jungying (solda), xotenni üch yil herbiy idare qilghan tunggan eskerlirining qomandani ma xusen (otturida), qeshqer yéngisheherni istikam qilip, sherqiy türkistan islam jumhuriyitining herbiy küchliri bilen tirkeshken tunggan ofitséri ma jensang (ongda)

1934-Yili 6-ayning 12-küni ma xusen qomandanliqidiki tunggan 36-diwiziyesi xoten ilchini ishghal qilghandin kéyin, xoten islam hökümiti yiqilidu. Muhemmed emin bughra bashchiliqidiki inqilab rehberliri xotenning qarangghutagh ichige chékinip qarshiliq körsetken bolsimu, emma tungganlarning shiddetlik hujumlirigha berdashliq bérelmey, chet elge hijret qilish mejburiyitide qalidu. Shuning bilen gherbte qaghiliqtin sherqte chaqiliqqiche bolghan tarim oymanliqining jenubiy girwikidiki bu biypayan tupraqlar ma xusen qomandanliqidiki tunggan 36-diwiziyesining ishghaliyiti astigha ötidu.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi, ma xusen tungganlirining xoten rayonida 3 yilghiche put dessep turalishining asasliq sewebini mundaq ikki nuqtigha yighinchaqlaydu: buning biri, ma jungying sowét ittipaqigha chiqip ketkendin kéyin, u rus bolshéwiklirining kontrolluqigha chüshüp qélip, militarist shéng shiseyge qarita tehdit bolushtin qalghan؛ yene biri, chégradin ötüp tungganlargha zerber bergen sowét qizil armiyesi  xelq'araliq ghulghula peyda bolushtin saqlinish üchün, maralbéshining sherq teripige ötmigen we shu jaydin qaytip ketken.

Shuningdin bashlap, ma xusen  qomandanliqidiki tunggan eskerliri taki 1937-yilining séntebir aylirigha qeder, xoten rayonini öz aldigha herbiy idare qilidu. Gensudin chiqqan tunggan qoralliq küchlirining xoten rayonini öz aldigha herbiy idare qilishi, shundaqla sherqiy türkistanning jenubidiki bu biypayan tupraqni tashqiy dunyadin ayrip bashqurushi, shu mezgillerde türlük sewebler bilen sherqiy türkistanning jenubiy qismini ziyaret qilish pursitige érishken yawropaliq sherqshunaslarningmu diqqitini qozghaydu.

Amérikaliq ehmed kamal 1935-yili étnografiyelik tekshürüsh élip bérish üchün, qaraqurum yoli arqiliq qaghiliqqa yétip barghanda, ma xusen tungganliri teripidin tutqun qilinip, xoten'ge yalap élip bérilidu. Ehmed kamalning xatirisige qarighanda, bir küni ma xusen, ehmed kamalni özining qomandanliq shitabi (ilgiriki xoten dotey mehkimisi) ning yer astigha jaylashqan xezinesige bashlap kiridu. Ehmed kamal bu öyde döwe-döwe choka altunlar, altun tenggiler, altundin yasalghan zinnet buyumliri, shundaqla menching dewride quyulghan kömüsh pullar bilen char rusiyening aq tenggilirini körüp heyran qalidu.

Ma xusen bu bayliqlarni ehmed kamalgha körsetkendin kéyin mundaq deydu: “Bu bayliqlarning hemmisi bizning urush qurallirini sétiwélishimiz üchün toplan'ghan. Méning bularni körsitishimdiki meqset shuki, biz séning yardiming arqiliq amérikadin ilghar qural-yaraghlarni, bolupmu urush ayropilanlirini sétiwélishni pilanlawatimiz. Bu ishta sen choqum bizge wakaletchi bolup bérishing kérek! shundila men pütün shinjangni alalaymen. Aldi bilen qeshqerni, andin shimalgha yürüsh qilip ürümchini alimen! shinjangni qolumgha alghandin kéyin, gensu, chingxey, ningshya we tibetni ishghal qilimen. Andin zor qoshun toplap, oruslarning hökümranliqi astidiki musulmanlarni qutuldurimen. Shundaq qilip, axirida enshidin heremgiche bolghan musulmanlar tupraqlirini tutashturimen!”

Nahayiti éniqki, ehmed kamalning bu bayanliridin ma xusen tungganlirining xotenni baza qilip turup, atalmish “Tungganistan” döliti qurush xam xiyalida bolghanliqini, buning üchün xoten xelqini bulang-talang qilip, zor miqdarda altun-kömüsh we pul-mal toplighanliqini köriwélishqa bolidu. Shu mezgillerde ichkiy asiyada tekshürüshte bolghan awstriyelik mongghulshunas waltér héssig ((Walther Hiessig ma xusen tungganliri teripidin 3 yil herbiy idare qilin'ghan bu téritoriyeni “Tungganistan” dep ataydu. Undin bashqa shu waqitta xoten rayonida tekshürüshte bolghan gérman sherqshunasi filichnér (W. Filchner) Bilen in'giliz sherqshunasi maylart ((E. K. Maillart Qatarliqlarmu öz kitablirida, ma xusen tungganliri teripidin herbiy idare qiliniwatghan xoten rayonini “Tungganiye” dégen nam bilen tilgha alidu.

Proféssor alimjan inayet ependi, ma shiming, ma xusen qatarliq tunggan militaristlirining 1930-yillarning bashlirida sherqiy türkistan milliy inqilabigha arilashqan deslepki yillardila özlirining siyasiy qara niyitini ashkar qilghanliqini, 1934-yili yazda tungganlar xotenni ishghal qilghandin kéyin, ma xusenning bu zéminni baza qilip turup, gensu-chingxeylerge tutushidighan bir tunggan döliti qurush xam xiyalida bolghanliqini ilgiri süridu.

En'giliyelik tarixchi andréw forbés (Andrew Forbes) ependimu özining 1986-yili élan qilghan “Xitay ottura asiyasidiki militaristlar we musulmanlar” namliq kitabida, en'giliyening 1930-yillardiki sherqiy türkistan'gha munasiwetlik diplomatik arxip höjjetlirige tayinip turup, ma xusen tungganlirining xotenni baza qilip atalmish “Tungganistan” döliti qurush xam xiyalida bolghanliqini ilgiri süridu.

Ma xusen tungganlirining xotendiki 3 yilliq dehshetlik hökümranliqi heqqide xoten xelqi arisidimu köpligen eslimiler we yazma höjjetler saqlan'ghan. Teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abdujélil turan ependi bu heqte toxtilip, muhemmet turdi qasim yazghan “Xoten xelqining üch yilliq pighani” namliq qesidining bu échinishliq tarixni eynen yorutup bergenlikini, halbuki, Uyghurche menbelerde ma xusen tungganlirining xotenni baza qilip turup “Tungganistan” döliti qurmaqchi bolghanliqi heqqide éniq melumatlarning yoqluqini eskertidu. U bu jehette amérikaliq seyyah ehmed kamal bergen melumatlarning ishenchilik bolushi mumkinlikini tilgha aldi.

En'giliyening qeshqerde turushluq mu'awin konsuli gillét (M. C. Gillet) 1937-Yili etiyazda alahide testiq bilen ma xusen hökümranliqidiki xoten rayonigha diplomatik ziyaret élip baridu. U shu qétimliq xoten tesirati heqqide mundaq dep yazidu: “Méning tungganlardin alghan birinchi tesiratim shuki, ularning xotende qurghan yerlik hökümiti tipik fashistik xaraktérige ige hökümet idi. Bu hökümetni idare qiliwatqan tungganlarning hemmisi 45 yashtin töwen yash ofitsérlardin teshkil tapqan kishiler bolup, ularning héchqaysisi memuriy bashqurushtin xewiri yoq idi. Shunga ularning herbiy idrisi astidiki bu hökümet mahiyet jehettin mustebit hökümet we militaristik hökümet idi. Ikkinchi tesiratim shuki, ularning bu téritoriyede öz aldigha yürgüziwatqanlirining hemmisi mustemlikichiliktin bashqa nerse emes idi.”  

Mu'awin konsul gillét yene öz xatiriside mundaq dep yazidu: “Xotendiki tunggan hökümitining pütkül nishani herbiy hazirliqlar üchün altun-kömüsh we pul-mal toplash bolup, ularning yerlik xelqqe tangghan baj-séliqi mislisiz derijide éghir iken. Tungganlar hökümranliqidiki xotende yerlik xelqning hayatliq éhtiyaji, bolupmu herqandaq shekildiki ma'arip pütünley ne'ezerdin saqit qilin'ghan iken.”

En'giliyelik seyyah pétir fléming (Peter Fleming) mu 1935-yili kériyeni ziyaret qilghan bolup, u kériyege kelgen birinchi künila tungganlarning kériye xelqige 6 ming dane tuxum, 300 küp ösümlük méyi, 140 taxta chay séliq salghanliqini tilgha alidu. U yene ma xusenning eng az dégende 10 ming kishilik eskiri bilen zor miqdardiki herbiy atlirini béqish mejburiyitining xoten xelqining zimmisige yüklen'genlikini bayan qilidu.

Ma xusen xoten herbiy hazirliqlar üchün iqtisad toplash meqsitide 1935-yilidin bashlap, xotende öz aldigha “Tunggan puli” chiqirishqa bashlighan. 1935-Yilining otturilirida en'giliyelik seyyah maylart (E. K. Maillart) Xotenni ziyaret qilghanda, xotende tungganlarning yerlik ustilarni ishqa sélip, xoten qeghizi bilen yipek rextlerge “Tungganistan jumhuriyiti”ning pullirini basturiwatqanliqini körgen. Forbésning melumatlirigha qarighanda, ma xusen hetta sherqiy türkistan islam jumhuriyiti ilgiri qeshqerde basqan qeghez pullar bilen xoten islam hökümiti basqan pullarni yighiwélip, uning üstige “Tungganistan” dégen tamghini bésip tarqatqan iken.

Muhemmed emin bughraning bügün türkiyede yashawatqan tughqanliridin biri, istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining dokturanti abdulla oghuz ependimu bu heqte öz qarashlirini anglarmenler bilen ortaqlashti. Uning bildürüshiche, ma xusen tungganliri xotenni ishghal qilghandin kéyin, chet elge hijret qilishqa mejbur bolghan muhemmed emin bughraning xotendiki uruq-jemeti we a'ile tughqanliri intayin éghir külpetlerni bashtin kechürgen. Abdulla oghuzning ata-bowiliridin anglishiche, hezritimning uruq-tughqanliri xotende ma xusen tungganlirining zulumini eng éghir derijide tartqan jemetlerning biri iken.

1937-Yilining yaz aylirigha kelgende, militarist shéng shiseyning telipi boyiche sowét qizil armiyesining matorlashqan birqanche polki torghat éghizi arqiliq chégradin tuyuqsiz ötüp, küreshchi ayropilan we tankilaning himayiside ma xusen tungganlirigha qarshi shiddetlik hujum bashlaydu. Buning bilen ma xusenning eskerliri pütün sep boyiche tarmar bolup qachidu. Ma xusen özining yéqinlirini egeshtürüp, xoten xelqini bulang-talang qilip toplighan altun-kömüshlirini 40 tin artuq at we xéchirgha artip hindistan'gha qachidu. En'giliye arxipliridiki höjjetlerge qarighanda, shu qétim ma xusen xotendin élip qachqan altunlarning miqdari jem'iy 164 kilo 700 gram bolup, uni shu waqittiki hindistan rupiyesi boyiche pulgha sundurghanda, jem'iy 450 ming rupiyedin ashidiken. En'giliyege qaram hindistan hökümiti ma xusen élip qachqan bu zor miqdardiki altunlarni chégrada musadire qilip, keshmirdiki dölet xezineside “Tunggan altuni” dégen namda mexsus hésabat échip saqlaydu. Shuningdin bashlap en'giliye bilen gomindang hökümiti otturisida bu atalmish “Tunggan altuni” majrasi uda 6 yil dawamlishidu. 1943-Yiligha kelgende, en'giliye hökümiti bu altunlarning peqet 7 din bir qismini, yeni 66 ming rupiye qimmitidiki altunni gomindang merkiziy hökümitige qayturidu. Qalghan mutleq köp qismi en'giliye hökümitining chöntikige chüshüp kétidu.

Shundaq qilip, xoten xelqini qan yighlatqan ma xusen tungganlirining atalmish “Tungganistan” döliti qurush xam xiyali axiri berbat bolidu. Ular élip qachqan aytalmish “Tunggan altuni”mu hindistan chégrasida musadire qilinip, en'giliye hökümiti bilen gomindang merkiziy hökümitige yem bolidu. Kishini échinduridighan yéri shuki, 1930-yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabi meghlubiyetke uchrap, en'giliyege qaram hindistan hökümitidin siyasiy panahliq tiligen sherqiy türkistan muhajirliri bolsun, yaki xoten inqilabining rehbiri muhemmed emin bughra bolsun, keshmir bilen afghanistan ariliqida musapir bolup yürgen ashu qiyin künlerde, xoten xelqining qan-teri bedilige kelgen bu altunlarning bir tiyinighimu ige bolalmaydu!

(Dawami bar)