Muhemmed emin bughra (40): “Weten tupraqliri közimizge sürme bolsun!”

1945-Yilining öktebir aylirida 11 yilliq hijret hayatini axirlashturup weten tupraqlirigha qaytqan muhemmed emin bughra.

Sherqiy türkistanning 20-esirdiki milliy mujadile tarixida bir inqilabchi, bir qomandan, bir muderris, bir tarixchi we bir siyasiy küreshchi süpitide tonulghan muhemmed emin bughraning bashqilar anche diqqet qilip ketmigen yene bir alahide edebiy kishiliki mewjutki, u bolsimu del uning barliqini wetinige tesedduq eyligen sha'irliq dunyasidur!

Derweqe, bughra shé'iriyitining weten we yurt söygüsi bilen tolghan birinchi peslini uning afghanistandiki birinchi hijret yilliri shekillendürgen bolsa؛ weten'ge qaytishqa bolghan ottek hés-tuyghuliri we yalqunluq istekliri bilen yughurulghan ikkinchi peslini uning xitay merkizidiki siyasiy musapirliq yilliri hasil qilghan idi.

Bughra medrise ma'aripi körgen, shundaqla klassik türkiy shé'iriyitining bedi'iy jewherlirige toyun'ghan bir sha'ir bolushigha qarimay, deslep afghanistanda kéyinche xitayning urush mezgilidiki waqitliq paytexti chongchingda yazghan shé'irlirini xéli zor derijide hazirqi zaman Uyghur shé'iriyitining ammibab uslubigha maslashturushqa tirishqan idi. Sha'ir abdushükür muhemmet, bughra shé'iriyitining klassik türkiy shé'iriyitidin hazirqi zaman Uyghur shé'iriyitige ötüsh mezgilidiki ötkünchi dewrge wekillik qilidighanliqini tekitleydu.

RFA/Qutlan

1930-Yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabi meghlup bolghandin kéyin, birinchi hijretning uzun mezgillik azabliq yillirini yashighan bughra musapirettiki siyasiy küresh qaynamliridimu, ana yurtining yiraq ötmüshige tutashqan tarixchiliq izdinishliridimu, shundaqla ghurbettiki shé'iriy ijadiyetlirining ana témisinimu weten témisigha mehkem baghlighan idi. Shungimu proféssor alimjan inayet ependi, weten témisining bughra shé'iriyitining ezeliy we ebediy ana témisi bolghanliqini alahide eskertidu.

Bughra afghanistanda turuwatqan yillirida yazghan weten heqqidiki shé'irlirida özini ana wetinidin ayrip turghan pamir we himalaya taghlirigha “Chékil” dep xitab qilghan bolsa؛ milletchi xitayning waqitliq paytexti chongchingda turuwatqan mezgilde yazghan shé'irlirida “Arayultuz” (shingshingshya) qoruligha qarap: “Qachan bizge achilur ushbu qara chégra?” dep nida qilidu. Amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghurning ilgiri sürüshiche, bughra wetenni terk étip yat ellerde yashashqa mejbur bolghan ashu yillarda wetensizlik, ghéribliq, musapirchiliq hem yurt séghinchining izchil türde uning shé'iriyitining ana témisi bolghanliqini ilgiri süridu.

Alimjan inayetning tekitlishiche, bughraning chongchingdiki mezgilliride yazghan weten témisidiki shé'irliri ichide “Yurtum” namliq shé'iri alahide orun tutudiken, shundaqla bughraning weten tupraqlirigha bolghan eng chongqur muhebbiti we otluq héssiyatini namayan qilghan iken.

RFA/Qutlan

Yurtum, yurtum tupraqlaring,

Közimizge sürme bolsun.

Qara tashing almas kebi,

Boynimizgha salma bolsun.

Chölüngdeki tash we kések,

Bizge qizil alma bolsun.

Budushqaqing, tikenlering,

Bizge tatliq üjme bolsun!

Sha'ir abdushükür muhemmet ependi, bughraning 1944-yilining axiridin 1945-yilining axirighiche bolghan ariliqta chongchingda yazghan shé'irlirining asasliqi yurt we weten söygüsidin ibaret birla témigha merkezleshkenlikini tilgha alidu.

1944-Yili séntebirning axirliri nilqa taghlirida milliy azadliq inqilabining oq awazi yangrap, 12-noyabirda ghuljada sherqiy türkistan jumhuriyitining qurulushi, zulmette qalghan wetenning yiraq burjekliride hörlük téngining upuq nurlirini parlitidu. Bu shundaqla yat tupraqlarda wetenning hesritini chékiwatqan bughra üchünmu ümid quyashining upuq nuri bolup qalidu. Musteqil tetqiqatchi taran Uyghurning körsitishiche, bughraning mushu mezgillerdiki shé'irlirida heqiqetenmu weten asmini yorutushqa bashlighan azadliq téngining upuq nurliri jilwe qilishqa bashlighan.

Derweqe, muhemmed emin bughra özining “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik yazmisida gerche ili inqilabining arqisida sowétlar ittipaqining kölenggisi barliqidin endishilen'gen bolsimu, emma bu inqilabning “Milliy azadliq” sho'ari bilen bashlan'ghanliqidin chongqur ümidlen'genlikini yazidu. Proféssor alimjan inayet ependi, bu mezgillerde bughra shé'iriyitide körülgen ümid uchqunlirining del ili inqilabidin qaynaqlan'ghanliqini tekitleydu.

(Dawami bar)