مۇھەممەد ئەمىن بۇغرا (45): «ئالتاي» نەشرىياتى ئەتراپىدا

ۋاشىنگتوندىن مۇخبىرىمىز قۇتلان تەييارلىدى
2024.04.02
muhemmed-emin-bughra مۇھەممەد ئەمىن بۇغرا (ئىككىنچى رەت ئولتۇرغانلار ئىچىدىكى ئوڭدىن 14-كىشى) 1947-يىلى يازدا جەنۇبتىن كەلگەن سەنئەتچىلەر ۋە ئۈرۈمچىدىكى مىللەتچى ياشلار بىلەن بىللە.
RFA/Qutlan

«ئالتاي» نەشرىياتى 1940-يىللارنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدا شەرقىي تۈركىستاننىڭ سىياسىي، ئىجتىمائىي ۋە مەدەنىيەت ساھەلىرىدە ھەقىقەتەنمۇ مۇھىم روللارنى ئوينىغان ئىدى. مۇھەممەد ئەمىن بۇغرا «سىياسىي ھاياتىم» ناملىق بىئوگرافىك يازمىسىدا ئۆزلىرىنىڭ 1945-يىلى 10-ئايدا ۋەتەنگە قايتقاندىن كېيىن، بىر مىللەتچى پارتىيە قۇرماقچى بولغانلىقىنى، ئەمما شەرت-شارائىتنىڭ يار بەرمىگەنلىكى سەۋەبلىك «ئالتاي» نەشرىياتى نامىدا بىر ئىجتىمائىي ۋە مەدەنىيەت تەشكىلاتى تەسىس قىلغانلىقىنى، شۇنداقلا ئۇنى كەلگۈسىدە قۇرۇلغۇسى مىللەتچى پارتىيەنىڭ ئاساسى قىلماقچى بولغانلىقىنى تىلغا ئالغان.

«ئالتاي» نەشرىياتىنىڭ مۇخبىرلىق گۇۋاھنامىسى ۋە مۇخبىرلار ئۆيى مۇدىرىنى ۋەزىپىگە تەيىنلەش قەغىزى. 1948-يىل 1-ئاينىڭ 1-كۈنى.
«ئالتاي» نەشرىياتىنىڭ مۇخبىرلىق گۇۋاھنامىسى ۋە مۇخبىرلار ئۆيى مۇدىرىنى ۋەزىپىگە تەيىنلەش قەغىزى. 1948-يىل 1-ئاينىڭ 1-كۈنى.
RFA/Qutlan

دەرۋەقە، «ئالتاي» نەشرىياتى 1946-يىلىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا قانۇنلۇق بىر ئىجتىمائىي تەشكىلات سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا چىققان بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ نەشرىياتچىلىق ۋە مەتبۇئات تارىخى «ئۈچ ئەپەندى» لەر تەرىپىدىن 1930-يىللاردىكى مىللەتچى خىتاي (گومىنداڭ)نىڭ پايتەختى نەنجىڭدە باشلانغان ئىدى. شۇڭىمۇ ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىن 1948-يىلى 7-ئاينىڭ 1-كۈنى «ئالتاي» نەشرىياتى قۇرۇلغانلىقىنىڭ 2 يىللىقىنى خاتىرىلەش مۇناسىۋىتى بىلەن «شىنجاڭ گېزىتى» دە ئېلان قىلغان دوكلاتىدا، «بىز ‹ئالتاي›نىڭ باش ئىدارىسىنى 1934-يىلى 1-ئايدا نانكىندە قۇرغان ئىدۇق» دەيدۇ.

«ئەرك» گېزىتىنىڭ 1947-يىل 9-ئاينىڭ 10-كۈنىدىكى 8-سانىغا بېسىلغان «ئالتاي نەشرىياتى تەرىفىدىن ئۈرۈمچى شەھەرلىك زور خەلق يىغىنى ئۆتكۈزۈلدى» ناملىق خەۋەر.
«ئەرك» گېزىتىنىڭ 1947-يىل 9-ئاينىڭ 10-كۈنىدىكى 8-سانىغا بېسىلغان «ئالتاي نەشرىياتى تەرىفىدىن ئۈرۈمچى شەھەرلىك زور خەلق يىغىنى ئۆتكۈزۈلدى» ناملىق خەۋەر.
RFA/Qutlan

ئامېرىكادىكى مۇستەقىل تەتقىقاتچى تاران ئۇيغۇر ئەپەندىنىڭ تەكىتلىشىچە، 1940-يىللارنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدا بىر ئىجتىمائىي تەشكىلات سۈپىتىدە مەيدانغا چىققان «ئالتاي» نەشرىياتى ئەڭ ئالدى بىلەن تۈرك مىللەتچىلىرىنىڭ سىياسىي غايىسىنى ئوتتۇرىغا قويىدىغان، شۇنداقلا ياش بىر ئەۋلاد سەرخىللەرنى تۈرك مىللەتچىلىكى ئىدېئولوگىيەسى بىلەن تەربىيەلەيدىغان مۇنبەرگە ئايلانغان.

تۈركىيە ئەگە ئۇنىۋېرسىتېتى تۈرك دۇنياسى تەتقىقات ئىنستىتۇتىنىڭ پروفېسسورى ئالىمجان ئىنايەت ئەپەندى، «ئالتاي» نەشرىياتى قۇرۇلۇشى بىلەنلا «ئالتاي» ناملىق ئىلگىرىدىن نەشر قىلىنىپ كەلگەن مەجمۇئە بىلەن «ئەرك» ناملىق ھەپتىلىك گېزىتنى ئۆزىنىڭ ئىككى مۇھىم قانىلى قىلغانلىقىنى تەكىتلەيدۇ.

«شىنجاڭ گېزىتى»نىڭ 1948-يىل 7-ئاينىڭ 13-كۈنىدىكى 160-سانىغا بېسىلغان «‹ئالتاي› نىڭ 2-يىللىق خاتىرە ئاخشامى ئەيسا بەگ ئەفەندىم تەرىفىدىن بېرىلگەن دوكلات» نىڭ ئىككىنچى قىسمى.
«شىنجاڭ گېزىتى»نىڭ 1948-يىل 7-ئاينىڭ 13-كۈنىدىكى 160-سانىغا بېسىلغان «‹ئالتاي› نىڭ 2-يىللىق خاتىرە ئاخشامى ئەيسا بەگ ئەفەندىم تەرىفىدىن بېرىلگەن دوكلات» نىڭ ئىككىنچى قىسمى.
RFA/Qutlan

«ئالتاي» نەشرىياتى قۇرۇلغاندىن كېيىن، مەتبۇئاتچىلىق بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە ياشلارنىڭ كەڭ دائىرىدە بىلىم ئېلىشى ئۈچۈن كۇتۇپخانىچىلىق ئىشلىرىنىمۇ پائال راۋاجلاندۇرغان. تاران ئۇيغۇر ئەپەندىنىڭ تەكىتلىشىچە، «ئالتاي» نەشرىياتىنىڭ قارمىقىدا قۇرۇلغان «يۈسۈپ خاس ھاجىپ» كۇتۇپخانىسى شۇ زامانلاردا ئۈرۈمچىدىكى ئەڭ مۇھىم كۇتۇپخانىغا ئايلانغان.

1947-يىلى «ئالتاي» نەشرىياتى ئۆز تارىخىدىكى ئەڭ گۈللەنگەن بىر دەۋرنى كۈتۈۋالغان. نەشرىيات قارمىقىدا «بىلىم تۈركۈمى» ناملىق بىر ئىلمىي كومىتېت قۇرۇلۇپ، مۇھەممەد ئەمىن بۇغرا ئىلمىي يېتەكچى بولغان. «بىلىم تۈركۈمى» كونفىرانىس بۆلۈمى، ئەدەبىيات بۆلۈمى ۋە تارىخ-جۇغراپىيە بۆلۈمىدىن ئىبارەت ئۈچ ئىلمىي بۆلۈمگە ئايرىلغان. كونفىرانىس بۆلۈمىگە پولات قادىرى بىلەن ئىبراھىم مۇتىئى؛ ئەدەبىيات بۆلۈمىگە ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر بىلەن چىنگىزخان داموللام؛ تارىخ-جۇغراپىيە بۆلۈمىگە ھەزرىتىم بىلەن پولات قادىرى مەسئۇل بولغان. «بىلىم تۈركۈمى» نىڭ قارمىقىدا «دەرنەك» ناملىق مۇنبەر قۇرۇلۇپ، قەرەللىك دوكلات ۋە لېكسىيەلەر بېرىلىشكە باشلىغان. تاران ئۇيغۇر ئەپەندى، «دەرنەك» نىڭ ئۆز دەۋرىدىكى بىلىمگە ئىنتىلىۋاتقان ياشلار ئۈچۈن قىممىتى مۆلچەرلىگۈسىز مۇھىم مۇنبەرگە ئايلانغانلىقىنى تەكىتلەيدۇ.

«ئالتاي» نەشرىياتى قارمىقىدىكى «بىلىم دەرنەكى» نىڭ مۇھەممەد ئەمىن بۇغرانىڭ «ئاتوم ئېنېرگىيەسى ھەققىدە» بەرمەكچى بولغان ئىلمىي دوكلاتى توغرىلىق «ئەرك» گېزىتىنىڭ 1949-يىل 3-ئاينىڭ 23-كۈنىدىكى 254-سانىدا چىقارغان ئېلانى.
«ئالتاي» نەشرىياتى قارمىقىدىكى «بىلىم دەرنەكى» نىڭ مۇھەممەد ئەمىن بۇغرانىڭ «ئاتوم ئېنېرگىيەسى ھەققىدە» بەرمەكچى بولغان ئىلمىي دوكلاتى توغرىلىق «ئەرك» گېزىتىنىڭ 1949-يىل 3-ئاينىڭ 23-كۈنىدىكى 254-سانىدا چىقارغان ئېلانى.
RFA/Ekrem

پروفېسسور ئالىمجان ئىنايەتنىڭ ئىلگىرى سۈرۈشىچە، «ئالتاي» نەشرىياتىنىڭ ھەر ساھەلەر بويىچە ئېلىپ بېرىۋاتقان بىر قاتار پائالىيەتلىرى ۋە ئىلمىي-سىياسىي چىقارمىلىرى مىللەتپەرۋەرلىك روھىغا ئىگە ئۇيغۇر ياشلىرىنى قانچىلىك خوشاللاندۇرسا؛ گومىنداڭ ئوڭ قانات مىللەتچىلىرى بىلەن رۇس كوممۇنىستلىرىنى شۇنچىلىك بىئارام قىلغان.

1940-يىللارنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدىكى شەرقىي تۈركىستاننىڭ سىياسىي ئىدېئولوگىيە ساھەسىدە ئىلى ئىنقىلابچىلىرىنى مەركەز قىلغان سوۋېت ئىتتىپاقىغا ۋە كوممۇنىزمغا ماھىل گۇرۇھ بىلەن «ئۈچ ئەپەندى» لەرنى مەركەز قىلغان تۈرك مىللەتچىلەر گۇرۇھى ئوتتۇرىسىدا جىددىي تارتىشمىلار ئوتتۇرىغا چىققان ئىدى. تاران ئۇيغۇر ئەپەندىنىڭ ئىلگىرى سۈرۈشىچە، گەرچە بۇ ئىككى گۇرۇھ ئوتتۇرىسىدا مەلۇم زىددىيەتلەر مەۋجۇت بولسىمۇ، ئەمما ئەخمەتجان قاسىمى ئۈرۈمچىدە تۇرغان يىللىرىدا «ئالتاي» نەشرىياتىنىڭ تۈرلۈك پائالىيەتلىرىنى قوللاپ-قۇۋۋەتلىگەن ھەمدە قولىدىن كېلىشىچە ماددىي ياردەملەرنى بەرگەن.

مۇھەممەد ئەمىن بۇغرانىڭ «ئالتاي» نەشرىياتى قارمىقىدىكى «بىلىم دەرنەكى» نىڭ 22-قېتىملىق ئولتۇرۇمىدا سۆزلىگەن «ئاتوم ئېنېرگىيەسى ھەققىدە» ناملىق ئىلمىي دوكلاتى. (مەزكۇر دوكلاتنىڭ تولۇق نۇسخاسى «ئەرك» گېزىتىنىڭ 1949-يىل 4-ئاينىڭ 6-كۈنىدىكى 258-سانىدا بېسىلغان).
مۇھەممەد ئەمىن بۇغرانىڭ «ئالتاي» نەشرىياتى قارمىقىدىكى «بىلىم دەرنەكى» نىڭ 22-قېتىملىق ئولتۇرۇمىدا سۆزلىگەن «ئاتوم ئېنېرگىيەسى ھەققىدە» ناملىق ئىلمىي دوكلاتى. (مەزكۇر دوكلاتنىڭ تولۇق نۇسخاسى «ئەرك» گېزىتىنىڭ 1949-يىل 4-ئاينىڭ 6-كۈنىدىكى 258-سانىدا بېسىلغان).
RFA/Qutlan

چىنگىزخان داموللام 1948-يىل 5-دېكابىر كۈنىدىكى «ئەرك» گېزىتىدە ئېلان قىلغان باش ماقالىسىدە «مەتبۇئات بىزنىڭ بىردىن-بىر قورالىمىزدۇر» دەپ يازغان ئىدى. دەرۋەقە، كېيىنكى يىللاردا «ئالتاي» نەشرىياتى پۈتۈن ئىمكانىيەتلىرى بىلەن مەتبۇئاتچىلىق ئىشلىرىنى كېڭەيتىشكە ۋە تېخىمۇ زور كۆلەم ھاسىل قىلىشقا تىرىشقان. ئالىمجان ئىنايەت ئەپەندى، 1940-يىللارنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا «ئالتاي» نەشرىياتى قارمىقىدا «خانتەڭرى» ناملىق ژۇرنال، قۇربان قوداي تەرىپىدىن «يالقىن» ۋە «ئۇچقۇن» قاتارلىق گېزىتلەرنىڭمۇ نەشىر قىلىنغانلىقىنى تەكىتلىدى.

تاران ئۇيغۇر ئەپەندىنىڭ تەكىتلىشىچە، «ئالتاي» نەشرىياتىنىڭ مەتبۇئاتچىلىق ساھەدىكى بۈيۈك خىزمەتلىرىدىن باشقا، يەنە بىر ئەڭ مۇھىم تۆھپىسى شەرقىي تۈركىستاندا بىر ئەۋلاد تۈركچىلىك مەپكۇرەسىگە ئىگە مىللەتچى ياش سەرخىللەرنى تەربىيەلەپ يېتىشتۈرگەنلىكىدە ئىكەن.

«ئالتاي» نەشرىياتى قارمىقىدا ئېچىلغان «يۈسۈپ خاس ھاجىپ كۇتۇپخانىسى» غا ئوقۇرمەن چاقىرىش ئېلانى. («ئەرك» گېزىتىنىڭ 1948-يىللىق 194-سانىغا بېسىلغان)
«ئالتاي» نەشرىياتى قارمىقىدا ئېچىلغان «يۈسۈپ خاس ھاجىپ كۇتۇپخانىسى» غا ئوقۇرمەن چاقىرىش ئېلانى. («ئەرك» گېزىتىنىڭ 1948-يىللىق 194-سانىغا بېسىلغان)
RFA/Qutlan

ئالىمجان ئىنايەت ئەپەندىمۇ «ئالتاي» نەشرىياتى ئەتراپىدا بىر تۈركۈم مىللەتچى ياشلار ۋە زىيالىيلارنىڭ توپلانغانلىقىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ.

ۋەھالەنكى، «ئالتاي» نەشرىياتى ئەتراپىدا يېتىشىپ چىققان بىر ئەۋلاد ئۇيغۇر سەرخىللىرى 1949-يىلى كوممۇنىست خىتاينىڭ شەرقىي تۈركىستانغا باستۇرۇپ كىرىشى بىلەن ئوخشىمىغان تەقدىر-قىسمەتلەرنى ياشاشقا مەجبۇر بولغان ئىدى. تاران ئۇيغۇر ئەپەندى، كوممۇنىست خىتاي ئىشغالىيىتى مەزگىلىدە ھىجرەت يولىنى تاللىغان ياكى ۋەتەندە قېلىشنى قارار قىلغان بىر ئەۋلاد مىللەتچى سەرخىللەرنىڭ كېيىنكى ئاچچىق كەچمىشلىرى بىلەن قالدۇرۇپ كەتكەن ئىلمىي-ئەدەبىي ئەمگەكلىرى ھەققىدە مەلۇمات بېرىپ ئۆتتى.

(داۋامى بار)

پىكىر قوشۇڭ

رادىئونىڭ ئىشلىتىش شەرتلىرىگە ئاساسەن، پىكىرلىرىڭىز تەكشۈرگۈچىلەر تەرىپىدىن تەستىقلىنىشى ۋە مۇۋاپىق دەرىجىدە تەھرىرلىنىشى تۈپەيلى، تور بەتتە دەرھال پەيدا بولمايدۇ. سىز قالدۇرغان مەزمۇنغا ئەركىن ئاسىيا رادىئوسى جاۋابكار بولمايدۇ. باشقىلارنىڭ كۆز قارىشى ۋە ھەقىقەتكە ھۆرمەت قىلىشىڭىزنى سورايمىز.