Муһәммәд әмин буғра (45): “алтай” нәшрияти әтрапида
2024.04.02
Муһәммәд әмин буғра (иккинчи рәт олтурғанлар ичидики оңдин 14-киши) 1947-йили язда җәнубтин кәлгән сәнәтчиләр вә үрүмчидики милләтчи яшлар билән биллә.
RFA/Qutlan
“алтай” нәшрияти 1940-йилларниң иккинчи йеримида шәрқий түркистанниң сиясий, иҗтимаий вә мәдәнийәт саһәлиридә һәқиқәтәнму муһим ролларни ойниған иди. Муһәммәд әмин буғра “сиясий һаятим” намлиқ биографик язмисида өзлириниң 1945-йили 10-айда вәтәнгә қайтқандин кейин, бир милләтчи партийә қурмақчи болғанлиқини, әмма шәрт-шараитниң яр бәрмигәнлики сәвәблик “алтай” нәшрияти намида бир иҗтимаий вә мәдәнийәт тәшкилати тәсис қилғанлиқини, шундақла уни кәлгүсидә қурулғуси милләтчи партийәниң асаси қилмақчи болғанлиқини тилға алған.
Дәрвәқә, “алтай” нәшрияти 1946-йилиниң оттурилирида қанунлуқ бир иҗтимаий тәшкилат сүпитидә оттуриға чиққан болсиму, әмма униң нәшриятчилиқ вә мәтбуат тарихи “үч әпәнди” ләр тәрипидин 1930-йиллардики милләтчи хитай (гоминдаң)ниң пайтәхти нәнҗиңдә башланған иди. Шуңиму әйса йүсүп алиптекин 1948-йили 7-айниң 1-күни “алтай” нәшрияти қурулғанлиқиниң 2 йиллиқини хатириләш мунасивити билән “шинҗаң гезити” дә елан қилған доклатида, “биз ‛алтай‚ниң баш идарисини 1934-йили 1-айда нанкиндә қурған идуқ” дәйду.
Америкадики мустәқил тәтқиқатчи таран уйғур әпәндиниң тәкитлишичә, 1940-йилларниң иккинчи йеримида бир иҗтимаий тәшкилат сүпитидә мәйданға чиққан “алтай” нәшрияти әң алди билән түрк милләтчилириниң сиясий ғайисини оттуриға қойидиған, шундақла яш бир әвлад сәрхилләрни түрк милләтчилики идеологийәси билән тәрбийәләйдиған мунбәргә айланған.
Түркийә әгә университети түрк дуняси тәтқиқат институтиниң профессори алимҗан инайәт әпәнди, “алтай” нәшрияти қурулуши биләнла “алтай” намлиқ илгиридин нәшр қилинип кәлгән мәҗмуә билән “әрк” намлиқ һәптилик гезитни өзиниң икки муһим қанили қилғанлиқини тәкитләйду.
“алтай” нәшрияти қурулғандин кейин, мәтбуатчилиқ билән бир вақитта йәнә яшларниң кәң даиридә билим елиши үчүн кутупханичилиқ ишлириниму паал раваҗландурған. Таран уйғур әпәндиниң тәкитлишичә, “алтай” нәшриятиниң қармиқида қурулған “йүсүп хас һаҗип” кутупханиси шу заманларда үрүмчидики әң муһим кутупханиға айланған.
1947-Йили “алтай” нәшрияти өз тарихидики әң гүлләнгән бир дәврни күтүвалған. Нәшрият қармиқида “билим түркүми” намлиқ бир илмий комитет қурулуп, муһәммәд әмин буғра илмий йетәкчи болған. “билим түркүми” конфиранис бөлүми, әдәбият бөлүми вә тарих-җуғрапийә бөлүмидин ибарәт үч илмий бөлүмгә айрилған. Конфиранис бөлүмигә полат қадири билән ибраһим мутии; әдәбият бөлүмигә абдуреһим өткүр билән чингизхан дамоллам; тарих-җуғрапийә бөлүмигә һәзритим билән полат қадири мәсул болған. “билим түркүми” ниң қармиқида “дәрнәк” намлиқ мунбәр қурулуп, қәрәллик доклат вә лексийәләр берилишкә башлиған. Таран уйғур әпәнди, “дәрнәк” ниң өз дәвридики билимгә интиливатқан яшлар үчүн қиммити мөлчәрлигүсиз муһим мунбәргә айланғанлиқини тәкитләйду.
Профессор алимҗан инайәтниң илгири сүрүшичә, “алтай” нәшриятиниң һәр саһәләр бойичә елип бериватқан бир қатар паалийәтлири вә илмий-сиясий чиқармилири милләтпәрвәрлик роһиға игә уйғур яшлирини қанчилик хошалландурса; гоминдаң оң қанат милләтчилири билән рус коммунистлирини шунчилик биарам қилған.
1940-Йилларниң иккинчи йеримидики шәрқий түркистанниң сиясий идеологийә саһәсидә или инқилабчилирини мәркәз қилған совет иттипақиға вә коммунизмға маһил гуруһ билән “үч әпәнди” ләрни мәркәз қилған түрк милләтчиләр гуруһи оттурисида җиддий тартишмилар оттуриға чиққан иди. Таран уйғур әпәндиниң илгири сүрүшичә, гәрчә бу икки гуруһ оттурисида мәлум зиддийәтләр мәвҗут болсиму, әмма әхмәтҗан қасими үрүмчидә турған йиллирида “алтай” нәшриятиниң түрлүк паалийәтлирини қоллап-қуввәтлигән һәмдә қолидин келишичә маддий ярдәмләрни бәргән.
Чингизхан дамоллам 1948-йил 5-декабир күнидики “әрк” гезитидә елан қилған баш мақалисидә “мәтбуат бизниң бирдин-бир қоралимиздур” дәп язған иди. Дәрвәқә, кейинки йилларда “алтай” нәшрияти пүтүн имканийәтлири билән мәтбуатчилиқ ишлирини кеңәйтишкә вә техиму зор көләм һасил қилишқа тиришқан. Алимҗан инайәт әпәнди, 1940-йилларниң ахирқи йиллирида “алтай” нәшрияти қармиқида “хантәңри” намлиқ журнал, қурбан қодай тәрипидин “ялқин” вә “учқун” қатарлиқ гезитләрниңму нәшир қилинғанлиқини тәкитлиди.
Таран уйғур әпәндиниң тәкитлишичә, “алтай” нәшриятиниң мәтбуатчилиқ саһәдики бүйүк хизмәтлиридин башқа, йәнә бир әң муһим төһписи шәрқий түркистанда бир әвлад түркчилик мәпкурәсигә игә милләтчи яш сәрхилләрни тәрбийәләп йетиштүргәнликидә икән.
Алимҗан инайәт әпәндиму “алтай” нәшрияти әтрапида бир түркүм милләтчи яшлар вә зиялийларниң топланғанлиқини илгири сүриду.
Вәһаләнки, “алтай” нәшрияти әтрапида йетишип чиққан бир әвлад уйғур сәрхиллири 1949-йили коммунист хитайниң шәрқий түркистанға бастуруп кириши билән охшимиған тәқдир-қисмәтләрни яшашқа мәҗбур болған иди. Таран уйғур әпәнди, коммунист хитай ишғалийити мәзгилидә һиҗрәт йолини таллиған яки вәтәндә қелишни қарар қилған бир әвлад милләтчи сәрхилләрниң кейинки аччиқ кәчмишлири билән қалдуруп кәткән илмий-әдәбий әмгәклири һәққидә мәлумат берип өтти.
(Давами бар)
Көп көрүлгән хәвәрләр
RFA
- Истанбулда уйғур таамлири мусабиқиси өткүзүлди
- Американиң “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” хитайни қанчилик дәриҗидә “биарам” қиливатиду?
- “йеңи һаят” гезитидә немә дәйду?: мәһмут муһитиға қилинған суйиқәстниң алди-кәйнидә
- “уйғур” намини өзгәртиш немигә зөрүр болуп қалди?
- Аилә әзалири ғайиб қиливетилгән уйғурлар хәлқараниң хитайға техиму күчлүк бесим қилишини тәләп қилмақта