Muhemmed emin bughra (45): “Altay” neshriyati etrapida

Muhemmed emin bughra (ikkinchi ret olturghanlar ichidiki ongdin 14-kishi) 1947-yili yazda jenubtin kelgen sen'etchiler we ürümchidiki milletchi yashlar bilen bille.

“Altay” neshriyati 1940-yillarning ikkinchi yérimida sherqiy türkistanning siyasiy, ijtima'iy we medeniyet saheliride heqiqetenmu muhim rollarni oynighan idi. Muhemmed emin bughra “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik yazmisida özlirining 1945-yili 10-ayda weten'ge qaytqandin kéyin, bir milletchi partiye qurmaqchi bolghanliqini, emma shert-shara'itning yar bermigenliki seweblik “Altay” neshriyati namida bir ijtima'iy we medeniyet teshkilati tesis qilghanliqini, shundaqla uni kelgüside qurulghusi milletchi partiyening asasi qilmaqchi bolghanliqini tilgha alghan.

RFA/Qutlan

Derweqe, “Altay” neshriyati 1946-yilining otturilirida qanunluq bir ijtima'iy teshkilat süpitide otturigha chiqqan bolsimu, emma uning neshriyatchiliq we metbu'at tarixi “Üch ependi” ler teripidin 1930-yillardiki milletchi xitay (gomindang)ning paytexti nenjingde bashlan'ghan idi. Shungimu eysa yüsüp aliptékin 1948-yili 7-ayning 1-küni “Altay” neshriyati qurulghanliqining 2 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen “Shinjang géziti” de élan qilghan doklatida, “Biz ‛altay‚ning bash idarisini 1934-yili 1-ayda nankinde qurghan iduq” deydu.

RFA/Qutlan

Amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependining tekitlishiche, 1940-yillarning ikkinchi yérimida bir ijtima'iy teshkilat süpitide meydan'gha chiqqan “Altay” neshriyati eng aldi bilen türk milletchilirining siyasiy ghayisini otturigha qoyidighan, shundaqla yash bir ewlad serxillerni türk milletchiliki idé'ologiyesi bilen terbiyeleydighan munberge aylan'ghan.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining proféssori alimjan inayet ependi, “Altay” neshriyati qurulushi bilenla “Altay” namliq ilgiridin neshr qilinip kelgen mejmu'e bilen “Erk” namliq heptilik gézitni özining ikki muhim qanili qilghanliqini tekitleydu.

RFA/Qutlan

“Altay” neshriyati qurulghandin kéyin, metbu'atchiliq bilen bir waqitta yene yashlarning keng da'iride bilim élishi üchün kutupxanichiliq ishlirinimu pa'al rawajlandurghan. Taran Uyghur ependining tekitlishiche, “Altay” neshriyatining qarmiqida qurulghan “Yüsüp xas hajip” kutupxanisi shu zamanlarda ürümchidiki eng muhim kutupxanigha aylan'ghan.

1947-Yili “Altay” neshriyati öz tarixidiki eng güllen'gen bir dewrni kütüwalghan. Neshriyat qarmiqida “Bilim türkümi” namliq bir ilmiy komitét qurulup, muhemmed emin bughra ilmiy yétekchi bolghan. “Bilim türkümi” konfiranis bölümi, edebiyat bölümi we tarix-jughrapiye bölümidin ibaret üch ilmiy bölümge ayrilghan. Konfiranis bölümige polat qadiri bilen ibrahim muti'i؛ edebiyat bölümige abduréhim ötkür bilen chin'gizxan damollam؛ tarix-jughrapiye bölümige hezritim bilen polat qadiri mes'ul bolghan. “Bilim türkümi” ning qarmiqida “Dernek” namliq munber qurulup, qerellik doklat we léksiyeler bérilishke bashlighan. Taran Uyghur ependi, “Dernek” ning öz dewridiki bilimge intiliwatqan yashlar üchün qimmiti mölcherligüsiz muhim munberge aylan'ghanliqini tekitleydu.

RFA/Ekrem

Proféssor alimjan inayetning ilgiri sürüshiche, “Altay” neshriyatining her saheler boyiche élip bériwatqan bir qatar pa'aliyetliri we ilmiy-siyasiy chiqarmiliri milletperwerlik rohigha ige Uyghur yashlirini qanchilik xoshallandursa؛ gomindang ong qanat milletchiliri bilen rus kommunistlirini shunchilik bi'aram qilghan.

1940-Yillarning ikkinchi yérimidiki sherqiy türkistanning siyasiy idé'ologiye saheside ili inqilabchilirini merkez qilghan sowét ittipaqigha we kommunizmgha mahil guruh bilen “Üch ependi” lerni merkez qilghan türk milletchiler guruhi otturisida jiddiy tartishmilar otturigha chiqqan idi. Taran Uyghur ependining ilgiri sürüshiche, gerche bu ikki guruh otturisida melum ziddiyetler mewjut bolsimu, emma exmetjan qasimi ürümchide turghan yillirida “Altay” neshriyatining türlük pa'aliyetlirini qollap-quwwetligen hemde qolidin kélishiche maddiy yardemlerni bergen.

RFA/Qutlan

Chin'gizxan damollam 1948-yil 5-dékabir künidiki “Erk” gézitide élan qilghan bash maqaliside “Metbu'at bizning birdin-bir qoralimizdur” dep yazghan idi. Derweqe, kéyinki yillarda “Altay” neshriyati pütün imkaniyetliri bilen metbu'atchiliq ishlirini kéngeytishke we téximu zor kölem hasil qilishqa tirishqan. Alimjan inayet ependi, 1940-yillarning axirqi yillirida “Altay” neshriyati qarmiqida “Xantengri” namliq zhurnal, qurban qoday teripidin “Yalqin” we “Uchqun” qatarliq gézitlerningmu neshir qilin'ghanliqini tekitlidi.

Taran Uyghur ependining tekitlishiche, “Altay” neshriyatining metbu'atchiliq sahediki büyük xizmetliridin bashqa, yene bir eng muhim töhpisi sherqiy türkistanda bir ewlad türkchilik mepkuresige ige milletchi yash serxillerni terbiyelep yétishtürgenlikide iken.

RFA/Qutlan

Alimjan inayet ependimu “Altay” neshriyati etrapida bir türküm milletchi yashlar we ziyaliylarning toplan'ghanliqini ilgiri süridu.

Wehalenki, “Altay” neshriyati etrapida yétiship chiqqan bir ewlad Uyghur serxilliri 1949-yili kommunist xitayning sherqiy türkistan'gha basturup kirishi bilen oxshimighan teqdir-qismetlerni yashashqa mejbur bolghan idi. Taran Uyghur ependi, kommunist xitay ishghaliyiti mezgilide hijret yolini tallighan yaki wetende qélishni qarar qilghan bir ewlad milletchi serxillerning kéyinki achchiq kechmishliri bilen qaldurup ketken ilmiy-edebiy emgekliri heqqide melumat bérip ötti.

(Dawami bar)