Muhemmed emin bughra (27): Uyghur ösmürlerni türkiyege ewetip herbiy mekteplerde oqutush

1930-Yillarning axiri kabuldin türkiyege oqushqa ewetilgen mehmet riza békin (aldinqi ret soldin ikkinchi kishi) qatarliq Uyghur oqughuchilar.

Muhemmed emin bughraning afghanistandiki hijret hayatida qilghan muhim ishlirining biri, uruq-tughqanlirining baliliridin mehmet riza békinni öz ichige alghan 9 neper sherqiy türkistanliq ösmürni türkiyege ewetip, herbiy akadémiyelerde oqutushi bolghan idi.

Melumki, 1930-yillarda afghanistan-türkiye munasiwetliri intayin janlan'ghan bolup, tereqqiyat we döletni qudret tapquzush qurulushigha kirishken afghanistan her jehetlerde mustafa kamal türkiyesini özige örnek qilmaqta idi. Del mushu waqitlarda türkiyening afghanistanda turushluq bash elchisi bolup kabulgha kelgen memduh shewket esendal, afghanistanning tereqqiyat we zaman'gha layiqlishish ishlirigha aktip arilashqan idi. U özining kabuldiki bash elchilik wezipisidin tashqiri yene türkiyedin zor bir türküm mutexessislerni teklip qilip, afghanistanning zamaniwiy ma'arip we medeniyet qurulushi üchün hesse qoshqan idi. Gérmaniyediki musteqil tetqiqatchi, doktor ablet semetning sözi bilen éytqanda, afghanistandiki bu jiddiy özgirishler elwette kabulda siyasiy musapir bolup turuwatqan muhemmed emin bughraning diqqitidin qachmighan idi.

Muhemmed Emin Bughra arxipi

Afghanistandiki türkiye bash elchisi esendal, shu yillarda rus bolshéwiklirining zulumidin qéchip afghanistanda panahliniwatqan gherbiy türkistanliq özbék, türkmen, qirghiz we tatar muhajirliri bilen 1930-yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabi meghlub bolghandin kéyin afghanistan'gha qéchip kelgen Uyghur siyasiy musapirlirighimu quchaq achqan idi. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi bu heqte pikir bayan qilip, esendalning türklük üchün xizmet qilidighan kishilerni peqetla türkiyede terbiyelep yétishtürgili bolidu, dégen qarashta ikenlikini ilgiri sürdi.

Istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining doktoranti, muhemmed emin bughraning tughqanliridin biri bolghan abdulla oghuz ependimu, hezritimning kabulda turghan yillirida öz etrapidiki yash-ösmürlerni türkiyege ewetip oqutush we sherqiy türkistanning kélechiki üchün adem terbiyelesh istikide bolghanliqini, bu ishta kabuldiki türkiye bash elchisi esendalning zor rol oynighanliqini tekitleydu.

1930-Yillardiki sherqiy türkistan inqilabining meghlub bolushidiki achchiq sawaqlarning biri, Uyghur qozghilangchiliri arisida herbiy telim körgen yaki eskiriy mekteplerde oqughan kishilerning yoq déyerlik bolghanliqi idi. Amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, muhemmed emin bughraning afghanistandiki siyasiy musapirliq hayatida bu sawaqlarni yekünlep, türk elchisi esendalning yardimi bilen öz etrapidiki Uyghur perzentlirini türkiye herbiy akadémiyelirige ewetip oqutqanliqini alahide tilgha alidu.

Dégendek, esendalning biwasite yardimi bilen 9 neper Uyghur oqughuchi 1930-yillarning axiri türkiyege bérip, enqere, instanbul we konyadiki herbiy mekteplerge kirip oquydu. Proféssor alimjan inayetning tekitlishiche, ularning arisidin mehmet riza békin kéyinche türkiye armiyeside général bolidu.

M. Riza Békinning xatireliri

Général mehmet riza békin hayatining axiriqi yilliri yazghan eslimeside özlirining qandaq qilip türkiyege oqushqa barghanliqi toghriliq mundaq dep yazghan idi: “Hezritim kabulda turghan yillarda büyük elchi esendal bilen intayin semimiy bir dostluq qurghan idi. Bir küni hezritim méni esendalning ishxanisigha bashlap apirip tonushturdi we manga oxshash toqquz oqughuchiningmu barliqini éytti. Shuningdin kéyin esendal bu oqughuchilarning bir qismini elchilikke chaqirip, ularning oqush ehwalini soridi. Menmu shuningdin kéyin da'im türkiye elchixanisigha bérip, esendal bilen körüshidighan boldum. Bir küni tughqinim mehmet yunus bughra bilen birlikte barghinimizda, u bizge namiq kamalning weten söygüsi heqqidiki türkche shé'irini biz chüshineleydighan shekilde qeghezge yézip, ‛bularni oqunglar‚ dep bergen idi. Her qétim körüshkinimizde, u bizge milliy kimlik tuyghusi hés qildurush we kim ikenlikimizni bildürüsh üchün tirishchanliq körsitetti. Bir küni u bizge ‛istiqlal marshi‚ning deslepki ikki kuplétini yézip berdi, andin uni ahangi bilen bizge ögetti. U her jüme küni bizni elchilikke chaqirip, bayraq chiqirish murasimigha qatnashturatti. Bizge atatürkning nutuqliridin parchilarni, sherqiy türkistan we türklükke a'it kitablarni oqushqa béretti. Esendal hezritim bilen türklükke da'ir témilarda, xitay mesilisi we sherqiy türkistan heqqide uzundin-uzun söhbetlishetti. U her zaman bizning türkiyede oqup yétishishimizni tekitleytti, hezritimning meqstimu shu idi. Yaponiye terep bizni oqutup béridighanliqini éytqan bolsimu, emma hezritim milliy we diniy kimliki bilen sherqiy türkistan'gha xizmet qilalaydighan insanlarni peqetla türkiyede terbiyelep yétishtürgili bolidighanliqigha ishinetti.”

1970-Yillarning axiri türkiye armiyesidin pénsiyege chiqqan général mehmet riza békin 1986-yili istanbulda sherqiy türkistan wexpini qurushqa riyasetchilik qilidu. Shu yillarda sherqiy türkistan wexpi özining cheklik imkaniyetliridin paydillinip, köpligen Uyghur oqughuchilarning türkiyege kélip oqushigha türtke we yardemde bolidu. Proféssor alimjan inayet ependi öziningmu 1980-yillarning axiri türkiyege oqushqa kelgende sherqiy türkistan wexpining yardimige érishkenlikini, bularning hemmisining emeliyette 1930-yillarda muhemmed emin bughraning afghanistanda wetenning kelgüsi üchün salghan ul bilen munasiwetlik ikenlikini tekitlep ötti.

(Dawami bar)