Muhemmed emin bughra (28): “Sherqiy türkistan tarixi” ning dunyagha kélishi

“Sherqiy türkistan tarixi” ning doktor yaqup bughra teripidin 1998-yil neshirge teyyarlan'ghan enqere neshri (ongda), 2016-yil shimizu yuriko teripidin neshir qilin'ghan tokyo neshri (otturida) we abdulla oghuz teripidin türkchige terjime qilin'ghan 2021-yilliq “Ötüken” neshri (solda).

Xoten islam hökümiti yiqilghandin kéyin afghanistan paytexti kabulda hijret hayatini yashashqa mejbur bolghan muhemmed emin bughra, weten'ge qaytip qoralliq inqilabni dawamlashturushning imkaniyitini zadila tapalmaydu. Bu achchiq tarixiy ré'alliq uninggha wetenning hörlüki üchün elem kürishi élip bérishqa mumkinchilik bolmighanda, qelem kürishi élip bérishning küchlük teqezzasini hés qilduridu. Yeni u aldi bilen munqerz wetini üchün sistémiliq eser yézip, sherqiy türkistan dölitining tarixiy asaslirini éqi qeghez qarisi siyah arqiliq turghuzmaqchi we öz xelqining qelbide qurmaqchi bolidu.

Muhemmed emin bughra “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik eslimiside mundaq dep yazidu: “Kabuldiki 7 yilliq hayatim jeryanida özümning kimlikimni ashkarilimay yashidim, zhurnalistlar we siyasiy sahediki kishiler bilen alaqe qilmidim. Bu mezgilde türkche, erebche, parsche we urduche tillarni bilgenlikimdin paydilinip, bu tillardiki manga kéreklik kitablarni yighdim؛ gézit we zhurnallargha mushteri bolup oqudum؛ dunya milletlirining siyasiy we ijtima'iy ehwallirini tetqiq qilish bilen shoghullandim. Yene bir tereptin wetinim üchün zamaniwiy usulda bir tarix yézish ishini bashlidim. Netijide, <sherqiy türkistan tarixi> namliq kitabni yézip tamamlidim.”

RFA/Qutlan

Derweqe, eyni waqitning mewjut shert-sara'itida “Sherqiy türkistan tarixi” din ibaret qurulush xaraktérliq bir abide eserni yézip chiqish asan emes idi. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi tekitlep ötkendek, bu yillarda bughra bir tereptin sherqiy türkistanni qutquzushning yol we chare-tedbirlirini izdigen bolsa, yene bir tereptin “Sherqiy türkistan tarixi” din ibaret chong hejimlik kitabini yézishqa kirishken.

Halbuki, siyasiy we iqtisadiy imkaniyetler cheklik bolghan, bolupmu weten tarixigha a'it zörür tarixiy menbelerge érishish intayin qiyin bolghan yat bir elde, “Sherqiy türkistan tarixi” din ibaret qurulush xaraktérliq tarixiy eserni muweppeqiyetlik yézip chiqish, emeliyette bir qétimliq qelem inqilabi hésablinatti. Amérikadiki yash Uyghur bilim ademliridin taran Uyghur ependi, muhemmed emin bughraning köz aldidiki shunche zor qiyinchiliqlargha qarimay musapirette weten tarixini yézip chiqishtin ibaret bu bir meydan qelem inqilabigha tewekkül qilghanliqini ilgiri süridu.

“Sherqiy türkistan tarixi” namliq bu abide eser yézilip, aridin 81 yil ötkende uning türkiye türkchisidiki mukemmel neshri 2021-yili “Ötüken” neshriyatida yoruq kördi. Bu kitabning türkche terjimisini ishligen abdulla oghuz ependining ilgiri sürüshiche, muhemmed emin bughraning 1930-yillarning ikkinchi yérimidiki afghanistanda “Sherqiy türkistan tarixi”din ibaret sistémiliq tarix kitabini yézip chiqishida, türkiye bash elchisi memduh shewket esendalning roli zor bolghan iken. U, bash elchi esendalning muhemmed emin bughragha kabuldiki türkiye elchixanisining kutupxanisini her waqit échip bergenlikini, shundaqla uni lazimliq tarixiy menbeler bilen teminligenlikini tilgha alidu.

RFA/Qutlan

Proféssor alimjan inayetning közitishiche, “Sherqiy türkistan tarixi” ning paydilan'ghan menbeler qismida erebche, parsche kitablardin bashqa yene shu zamanlarda türkiyede neshir qilin'ghan xéli köp türkche tarixiy menbeler uchraydiken. Bolupmu bughraning 1917-yili türkiyede kilisli rifat bilge (Kilisli Rifat Bilge) teripidin neshirge teyyarlan'ghan mehmud kashgherining “Diwan lughat türk” namliq esirinimu menbeler tizimlikige kirgüzüshi, diqqetke sazawer iken.

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependimu “Sherqiy türkistan tarixi” ning menbeler qisimidiki köp tilliq kitab-matériyallarni 1930-yillarning shara'itida aptorning hem wetendin hem musapirettiki afghanistandin tépishining tolimu qiyinliqini؛ uning kabuldiki türkiye bash elchisi esendal bilen bolghan yéqin dostluq munasiwitini közde tutqanda, bu matériyallarning kélish menbesini asanla tesewwur qilghili bolidighanliqini tekitleydu.

Derweqe, 1930-yillarning ikkinchi yérimida afghanistanda siyasiy musapirliq hayatini yashighan muhemmed emin bughra, kabuldiki türkiye bash elchisi memduh shewket esendalning eng yéqin dostlirining birige aylan'ghan idi. Gérmaniyediki musteqil tetqiqatchi, doktor ablet semetning tekitlishiche, esendalning “Milletni qutquzush üchün aldi bilen milletning éngini oyghitish kérek؛ wetenni qutquzush üchün aldi bilen wetenni milletning qelbide qurup chiqish kérek” dégen sözliri muhemmed emin bughragha intayin chongqur tesir qilghan idi.

Asaret astida qalghan munqerz bir elning mupessel we sistémiliq tarixining öz wetinide emes, belki yat tupraqlarda yézilishi, muhemmed emin bughradin ibaret bir siyasiy musapir üchün éytqanda, 1930-yillardiki afghanistan shara'itida tolimu qiyin bir ish idi. Halbuki, qoralliq inqilabning meghlubiyitidin kéyinki achchiq sawaqlarni yekünligen bughra, afghanistandiki musapirliq yillirida qelem inqilabining muweppeqiyitini tamamlidi. Taran Uyghur ependi, mezkur eserning yoruqluqqa chiqishida aptorni her jehettin qollighan, shundaqla matériyal jehettin yardemde bolghan esendal ependini hergizmu untup qélishqa bolmaydighanliqini eskertip ötidu.

Muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” namliq bu kitabining eng axiriqi sehipiside “Sherqiy türkistan inqilabi axirlashtimu?” dégen so'algha intayin keskinlik bilen: “Sherqiy türkistan inqilabi axirlashmidi, taki musteqilliq némiti qolgha keltürülgen'ge qeder axirlishishi mumkin emes!” dep yazghan idi.

Muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” ni 1940-yili 4-ayda kabulda yézip tamamlighan. Bu kitabning aptor teripidin yézilghan esli qolyazmisi 866 bet bolup, uni neshir qilish üchün 1941-yili keshmirning sirinagardiki “Sherqiy türkistan milliy birlik jem'iyiti”ge ewetip bérilgen. Halbuki, bu kitabning neshri türlük sewebler bilen keynige sürülüp, 1947-yili andin keshmirdiki sirinagarda tunji metbe nusxisi yoruq körgen. 1948-Yili kitabning esli qolyazmisi bilen keshmir neshridin birqanche parchisi muhemmed emin bughraning telipi bilen abdulkerim bughra teripidin yoshurunche weten'ge élip kirilgen. 1948-Yilining axiri kitabning esli qolyazma nusxasi muhemmed emin bughra teripidin qayta toluqlinip, aldinqi yüz béti ürümchide bésilip tarqitilghan bolsimu, emma siyasiy weziyettiki jiddiy özgirish tüpeyli axiri toluq bésilmighan. 1949-Yili muhemmed emin bughra ikkinchi qétimliq hijretke atlinishqa mejbur bolghanda, “Sherqiy türkitan tarixi”ning esli qolyazmisi aptor bilen bille wetendin ayrilip türkiyege élip kélin'gen, shundaqla 1965-yili bughra wapat bolghan'gha qeder uning qéshida saqlan'ghan. Uningdin kéyin kitabning esli qolyazmisi muhemmed emin bughraning qizi fatime bughra we küyü'oghli yunus bughraning qolida saqlan'ghan. 1971-Yili “Sherqiy türkistan tarixi” keshmirning sirinagar shehiride yene bir qétim neshir qilin'ghan. 1987-Yili eserning qayta közdin köchürülgen esli qolyazmisi fatime bughra teripidin enqerede neshir qilin'ghan. Bu eserning hazirqi zaman Uyghur til-yéziqidiki neshri 1998-yili doktor yaqup bughra teripidin enqerede neshir qilin'ghan. Eserning akadémik neshri 2016-yili tokyoda, türkche mukemmel terjime neshri 2021-yili “Ötüken” neshriyatida yoruq körgen.

(Dawami bar)