Muhemmed emin bughra (29): birinchi hijret yilliridiki shé'iriy ijadiyiti

Muhemmed emin bughra, qizi fatime bughra we küy'oghli yunus bughra bilen bille. 1950-Yillarning bashliri, türkiye.

1930-Yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabi meghlup bolghandin kéyin, muhemmed emin bughraning keshmir we afghanistandiki birinchi hijret hayati bashlan'ghan idi. Texminen 8 yilgha yéqin dawam qilghan bu siyasiy musapiret hayati bughra üchün wetenning teqdiri mesiliside qayta oylinish, dunyaning siyasiy weziyitini közitish we kéyinki milliy mujadile üchün yol izdesh jeryani bolghan idi. Bu yillarda kabulning arqa kochiliridiki bir xilwet hoylida “Abdullaxan yerkendi” dégen nam bilen yashighan muhemmed emin bughra, munqerz wetini üchün éqi qeghez, qarisi siyah bilen qopurulghan yimirilmes bir tarix qorghini- “Sherqiy türkistan tarixi” ni yézip tamamlighan idi. Shuning bilen bir waqitta bu yillarda u yene weten heqqidiki otluq tuyghuliri mujessemlen'gen bir yürüsh shé'irlarni yazghan idi.

Pütün dunyani ikkinchi jahan urushining is-tütekliri qaplighan 1941-yili afghanistan üchünmu siyasiy jehettin dawalghup turghan bir yil bolghan idi. Shundaq bolushigha qarimay, öz tupraqlirining sahibi bolup yashawatqan afghan xelqi shu yilliq qurban héytni ilgiriki yillardikidekla zor daghdugha bilen kütüwalidu. Halbuki, siyasiy musapiret hayatini yashawatqan bughra üchün “Wetensiz bayram-bayram emes idi”:

Yürekim qan ara yüzmektedir baghrim yarasidin,

Ögüzlerdek aqar yashim wetensizlik balasidin

Ne teng kim, ger yürektin qan, közümdin yash aqitsam men,

Bu yanglighdur kichik öksüzki, ayrilmishin anasidin.

Bu kelgen xelq bayrami manga bayram emes chünkim,

Yoq anga yer köngül ichre bu qayghular arasidin.

Jahanda her ne ghem bar barchesi toplandi bashimghe,

Qutulmaq ahi bolghaymu bu jahanning majirasidin.

RFA/Qutlan

Mana bu muhemmed emin bughraning 1941-yilidiki qurban héyt künide kabulda yazghan “Bayram” namliq shérining deslepki ikki kupléti idi. U, pütün dunya musulmanliri zor daghdugha bilen tebriklewatqan qurban bayrimida, pamir taghlirining u teripidiki miskin wetinini, ashu munqerz wetinide erksiz yashawatqan étiki shorluq xelqining teqdirini oylighan idi. Xuddi u yuqiriqi shé'irida tekitlep ötkendek, weten qayghusida puchiliniwatqan bir insan üchün musapirette ötküzgen bayram _ bayram emes idi.

Proféssor alimjan inayet ependining bahasi boyiche éytqanda, muhemmed emin bughra köp qirliq bir shexs idi. U milliy inqilab rehbiri, diniy alim, siyasiyon we tarixchi bolupla qalmastin, belki öz nöwitide yene yétilgen bir sha'ir idi.

Muhemmed emin bughra özining qelem bilen élip barghan mujadile hayatida “Weten qayghusi” namliq shé'irlar toplami bilen “Qutluq türkan” opérasi namliq chong hejimlik sehne esirini qaldurup ketken idi. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi, “Weten qayghusi” namliq bu shé'irlar toplamidin yer alghan yalqunluq shé'iriy eserlerning bughraning edebiy talantini toluq namayan qilip béridighanliqini ilgiri sürdi.

Gérmaniyediki musteqil tetqiqatchi, türkologiye doktori ablet semetning ilgiri sürüshiche, muhemmed emin bughra öz hayatini béghishlighan weten xizmitide elem bilen qelemni teng kötürüp mangalighan nahayiti az sandiki serxillarning biridur. U kötürgen elem öz xelqini erkinlik we musteqilliq yoligha yétekligen bolsa, qelimidin tughulghan ilmiy emgekliri we pikir telqinliri arqiliq weten dewasining tewrenmes asaslirini tikligen idi.

Muhemmed emin bughra “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik yazmisida özining 1935-yili 2-ayda hindistandin ayrilip, pamir taghliridiki qar-shiwirghanliq yollarda japaliq seper qilip, axiri afghanistanning waxan jilghisigha yétip barghanliqini؛ u yerdin weten'ge qayta kirish mumkinchiliki bolmay 6 ayche turup qalghanliqini yazghan. Bughra kéyinche kabulgha barghandin kéyin, qoligha qelem élip “Tarix hijrining 1353-yilining axiride qish mewsümining shiddetlik künliride hindistandin pamirghiche qilghan musheqqetlik sayahitimizdin bir muxemmes” namliq 348 misraliq shé'iriy eser yazghan. Proféssor alimjan inayet ependi, bu muxemmesni bughraning birinchi hijretning deslepki mezgilliridiki weten üchün chiqish yoli izdesh mujadilesining bedi'iy inkasi, dep qaraydu.

Weten témisi-muhemmed emin bughra shé'iriyitining menggülük ana témisidur. U shé'irlirida wetinige bolghan pütmes-tügimes otluq söygülirini ipade qilish bilen bir waqitta yene, weten asminini qaplighan zulmetning hamini tarqaydighanliqini, “Irtish kéchikliridin da'im sil éqiwarmeydighanliqi” ni jakarlaydu:

Ey dostum, isteseng eger kohiqafghe qach,

Ey düshmenim, yaraghing alip bashim üzre kel!

Ölsem qalur bu say yüzide menggü izlirim,

Yolchi tapur aziqse, andin axir el.

Bughra, azhun qara menggü-menggü emes sanga,

Irtish kéchikleridin aqarmu hemishe sel?

Merkizi shiwétsiyediki dunya yazghuchilar jem'iyitining re'isi abdushükür muhemmed ependining ilgiri sürüshiche, weten söygüsi-bughra shé'iriyitining eng yüksek témisidur. Uning qarishiche, bughra öz shé'irlirida wetinige bolghan cheksiz söygüsini qandaq ipade qilghan bolsa, hayatinimu shundaq yashighan bir insan idi.

Muhemmed emin bughra “Bedexshanda éytilghan türkiy muxemmes” namliq shé'irida yiraqtiki munqerz wetinini “Miskin weten, ghérib weten, binawa weten” dep teswirlise؛ “Bayram” namliq shé'irida özining yat eldiki ghurbet tuyghulirini “Weten yoq, millet yoq, dostum yoq, her ne barim yoq” dégen misralar arqiliq ipade qilghan idi. Shungimu proféssor alimjan inayet ependi, bughraning kabuldiki siyasiy musapiret hayatini “Weten hesritide puchilan'ghan azabliq 8 yil” dep éytidu:

Weten yoq, millet yoq, dostum yoq, her ne barim yoq,

Janim birle ümidim qaldi qorqarmen fenasidin.

Shehrikim turdum anda héch bir derdimge derman yoq,

Bashimghe yüz bala kelmektedur xelqimning jefasidin.

Isit-kim yurt ara mustebitler höküm sürmekte,

Qutulmay qaldi millet, ah künlerning qarasidin.

Bashimghe kelse her türlük bala razi idim emma,

Qutulsa ger weten birle ulus ushbu yarasidin.

Qutulsa idi yurtum, yoq idi bir zerre perwayim,

Xalayiqning manga qilghan wefa xahi jefasidin.

Kel, ey bughra! jahandin qaxshima mundagh,

Xatadur bu ishing, yan'ghil bu eqlingning xatasidin.

RFA/Qutlan

Muhemmed emin bughraning shé'iriyet sahesidiki talantining yene bir yarqin ipadisi shuki, u öz ana tili, yeni türki-Uyghur tili bilen bir yürüsh yalqunluq shé'irlarni yézipla qalmastin, belki yene ereb we pars tilidimu bedi'iy balaghiti yuqiri bolghan bir qisim shé'irlarni yazghan. Bu 20-esirning birinchi yérimidiki Uyghur edebiyatida intayin az sandiki edib we sha'irlardila körülidighan klassiklargha xas shé'iriy talant idi.

Doktor ablet semet, til nuqtisidin bughra shé'irlirining ipadilesh küchi we söz ishlitish maharitige nahayiti yuqiri baha béridu. Uning qarishiche, bughra klassik türkiy shé'iriyitining til we ipadilesh maharetlirini toluq igiligen bir sha'ir bolupla qalmastin, belki yene qedimki Uyghur we türki tilidiki söz bayliqliridin ünümlük paydilan'ghan bedi'iy til ustisi idi.

Qisqisi, muhemmed emin bughra keshmir we afghanistanda ötküzgen birinchi muhajiret yillirida özining weten heqqidiki pütkül hés-tuyghuliri, oy-xiyalliri, séghinishliri, azabliri we pikir telqinlirini qelimidin tamghan shé'iriy misralargha mujessemligen idi. U, yiraqtiki wetinining “Bahar hawasi” ni tosup turghan heywetlik himalaya we qaraqurum taghlirigha qarap, “Arqanggha chékil”, “Salqinlisun, bu yürekning otluq yarisi” dep xitab qilghan idi!

Himalaya, shu aldimdin chékil bir yaqqa,

Qaraqurum, özüngni tart yoldin yiraqqa,

Qarangghutagh, senmu sürül bir az uzaqqa,

Salqinlasun bu yürekning otlugh yarasi,

Kélip manga güzel yurtning bahar hawasi.

(Dawami bar)