Muhemmed emin bughra (9): ghuljada sabit damollam bilen körüshüsh

Muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” namliq esiride 1930-yili yazda ghuljada sabit damollam bilen körüshkenlikini, bu körüshüsh jeryanida her ikkisining milliy inqilab élip bérishning zörürliki heqqide pikir birlikige kelgenlikini tilgha alidu: “Sayahitim esnasida köp jaylarda bilimlik, sadaqetlik, estayidil, wetenperwer we milletperwer kishiler bilen uchrashtim. Ularning yürekliri derd bilen tolghan iken. Epsuski, emeliy heriketke hazir bolghan-bolmighanliqi yaki bir milliy inqilabqa rehberlik qilalaydighan bir kishining bar-yoqluqini éniqliyalmighanliqim üchün, birersi bilen ochuq bir shekilde pikir almashturushum mumkin bolmidi, peqet ghuljada sabit damolla hajimning bir milliy inqilab üchün pa'aliyetke kirishish pikride ikenlikini bildim. Menmu meqsitimni sabit damolla hajimgha achtim. Birqanche kéche söhbetleshtuq. Hazirqi ehwalda, yurt we xelqimizning azadliqi üchün, qoralliq bir milliy inqilab qozghashtin bashqa chare qalmighanliqi heqqide bir pikirge kelduq. Inqilab xotendin bashlansa uyghun bolidu, dep qarar qilishtuq.”

Yash muhemmed emin bughraning 1930-yilidiki weten sayahiti esnasida chöchekte meshhur tatar alimi sheyx muhemmed murat remzi bilen, ghuljada sabit damollam bilen uchrishishi, uning kéyinki yillardiki milliy inqilab hayatigha chongqur tesir körsetken idi. Bolupmu ghuljada sabit damollam bilen uchrishish we birqanche kéche söhbetlishish arqiliq, u “Yurt we xelqning azadliqi üchün, bir meydan qoralliq milliy inqilab qozghashtin bashqa charening qalmighanliqi” ni chongqur derijide tonup yetken idi. Muhemmed emin bughraning mujadile hayatigha yéqindin diqqet qilghan bilim ademlirining közitishiche, “Hezritim” (muhemmed emin bughraning xelq ichidiki hörmet nami) ning büyük milliy inqilab harpisida ghuljada sabit damollam bilen uchrishishi, bu ikki yolbashchining kelgüsisdiki sherqiy türkistan milliy inqilabini pilanlash we uning yol xeritisini sizishida heqiqetenmu muhim bir purset bolghan idi. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi muhemmed emin bughra bilen sabit damollamning 1930-yili ghuljada uchrishishining bir tasadipiyliq emeslikini, her ikkeylenning milliy inqilabqa hazirlinish üchün “Sayahet” namida tekshürüshke chiqqanliqini ilgiri süridu.

Türkiye chanaqel'e 18-mart uniwérsitéti ilahiyet fakultétining dotsénti, doktor nur'ehmed qurban, yash muhemmed emin bughra bilen sabit damollamning ghuljadiki uchrishishining 1930-yillarning bashliridiki sherqiy türkistan milliy inqilabi üchün zor ehmiyetke ige bir qétimliq muhim uchrishish bolghanliqini tekitleydu. U bu qétimliq uchrishishning emeliyette 1933-yili etiyada xotende qurulghan xoten islam hökümiti bilen 1933-yili noyabirda qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitining eng deslepki yol xeritisini sizishta pikir we idiye menbesi bolghanliqini ilgiri süridu.

“Sherqiy türkistan tarixi” ni türkchige terjime qilghan muhemmed emin bughraning newre tughqanliridin abdulla oghuz ependimu, hezritimning 1930-yili ghuljada sabit damollam bilen uchrishishining xoten inqilabining pilanlinish we royapqa chiqishida muhim bir qarar menbesi bolghanliqini tekitleydu.

Halbuki, muhemmed emin bughraning hayati we eserlirini chongqur derijide ögen'gen yene bir qisim bilim ademliri, hezritimning 1930-yilidiki weten sayahiti esnasida ghuljada sabit damollam bilen uchrashqanliqini “Bir tasadipiyliq” dep qaraydu. Istanbuldiki “Teklimakan Uyghur neshriyati” ning bashliqi, neshriyatchi abdujélil turan ependi del mushu qarashtiki bilim ademlirining biri. U özining bu heqtiki qarashlirini sherhiylep mundaq deydu: “Muhemmed emin bughra bilen sabit damollam ghuljada tasadipiy uchrashqan bolushi mumkin. Ularning ilgiri bir-biri bilen tonushidighan yaki tonushmaydighanliqini testiqlaydighan menbelerge ige emesmiz. Ularning shu qétimliq uchrishishta milliy inqilab élip bérish heqqide sözleshkenliki éniq, emma méning shexsiy qarishimche ularning shu qétim dölet qurush we milliy hökümet teshkillesh toghriliq sözleshken bolushi natayin. Chünki shu uchrishishtin kéyin sabit damollam dunya weziyitini közitish we sherqiy türkistan inqilabigha paydiliq bolghan tashqiy amillarni bilip béqish üchün chet el sepirige atlinidu, muhemmed emin bughra xoten'ge qaytip milliy inqilab teyyarliqigha kirishidu.”

Doktor nur'ehmed qurban ependimu muhemmed emin bughra bilen sabit damollamning ghuljadiki uchrishish esnasida qoralliq inqilab élip bérish toghriliq pikir birlikige kelgen bolsimu, emma inqilab netijiside qurulghusi musteqil döletning qandaq shekildiki bir jumhuriyet bolidighanliqi, uning qanuniy asasi we dölet tüzümi, shundaqla idare ehwli toghriliq konkirét bir layihege kelmigenlikini tekitleydu. U, xoten inqilabi partlap uzun ötmey sabit damollamning muhemmed emin bughraning tosqunigha qarimay xotendin qeshqerge ketkenlikini, kéyinki waqitlarda dölet qurush mesiliside ikkeylenning otturisida pikir ixtilapi körülgenlikini buning bir delili süpitide körsitidu.

Neshriyatchi abdujélil turan ependi, muhemmed emin bughra bilen sabit damollamning 1930-yili ghuljadiki uchrishishta milliy inqilab élip bérish toghriliq her ikkeylenning pikir birlikige kelgenlikini delilleydighan yazma menbeler mewjut bolsimu, emma ularning kelgüside qandaq bir dölet qurush we milliy hökümet teshkillesh toghriliq pikir birlikige kelgenlikini delilleydighan menbelerning yoqluqini alahide tekitleydu. U buning delili süpitide xoten inqilabi ghelibe qilip, xoten islam hökümiti qurulghandin kéyin, sabit damollam bilen muhemmed emin bughra otturisida pikir ixtilapining körülüshke bashlighanliqi, sabit damollamning hezritimning shunche tosqunigha qarimay weziyiti dawalghup turghan qeshqerge yol alghanliqi, buning bilen xoten qoshunliri bilen qeshqerdiki yerlik inqilabchilar otturisida chüshinishmeslik we sürkülüshler kélip chiqqanliqi, kéyinche sabit damollamning milliy inqilab rehbiri xojaniyaz hajim we muhemmed emin bughraning pikrini almayla qeshqerde sherqiy türkistan islam jumhuriyitini élan qilghanliqidek bir qatar weqelerni sanap ötidu.

Axirida abdujélil turan ependi, 1930-yillardiki milliy inqilab tarixigha shu dewrdiki murekkep siyasiy weziyetning nuqtisidin obyéktip baha bérish kéreklikini, sabit damollam bashchiliqida qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti gerche nahayiti qisqa waqit ichide ichkiy we tashqiy küchlerning zerbiside yiqilghan bolsimu, emma uning Uyghur xelqige milliy döletchilikning meniwiy mirasi bolghan ay-yultuzluq kök bayraqni qaldurup ketkenlikini alahide tekitlep ötti.

(Dawami bar)