Muhemmed emin bughra (47): “Ölüshke razimenki, xelqni razi qilmay turup xotendin ketmeymen!”

1933-Yili xoten inqilabi mezgilidiki “Emir hezritim” – muhemmed emin bughra (solda sellilik) we 1946-yili imzalan'ghan “On bir bitim”din kéyin “Ölkilik birleshme hökümet” teripidin saylamgha nazaretchilik qilish üchün xoten'ge ewetilgen “Temirat naziri” muhemmed emin bughra (ongda shilepilik).

1946-Yilining axiri démokratik saylamgha nazaretchilik qilish üchün xoten wilayitige ewetilgen muhemmed emin bughra ayrilghili 12 yil bolghan söyümlük yurtigha ayaq basqinida, qelbide ajayip murekkep hés-tuyghular köwejimekte idi. . .

Bir zamanlar jahanni lerzige salghan milliy inqilab dolqunliri arqiliq azadliq téngigha ulashqan, shundaqla xoten islam hökümitidin ibaret musteqil milliy hakimiyetning teserrupigha ötken xoten rayoni emdilikte jenubtiki bashqa wilayetlerge oxshashla milletchi xitay (gomindang) hakimiyitining hökümranliqi astida ingrimaqta idi؛ bir zamanlar xoten islam hökümitining eng aliy rehbiri we eskiriy quwwetlirining bash emiri bolghan “Hezritim”, emdilikte “On bir bitim” ning netijiside qurulghan “Shinjang ölkilik birleshme hökümet” ning ezasi, ölkilik temirat (qurulush) nazaritining naziri salahiyiti bilen yurti xoten'ge barghan idi؛ bir zamanlar béshigha selle orap, uchisigha beqesem ton kiygen “Xoten emiri”, emdilikte béshida shilepe, uchisida kastyum-burulka, boynida glastuk, éghizida ghangza chishligen halda kindik qéni tökülgen “Shehidane xoten” de peyda bolghan idi. . .

RFA/Qutlan

Piroféssor alimjan inayet ependi tekitliginidek, 12 yil burunqi “Hezritim” ning obrazi téxiche xoten xelqining kolléktip xatirisidin öchmigen idi. Shungimu 12 yildin kéyin selle ornigha shilepe, beqesem ton ornigha kastum-burulka kiyip kelgen “Ependi” siyaqidiki bughraning yéngiche qiyapitining xoten xelqini heyran qaldurushi tebi'iy idi.

Bu heqte pikir bayan qilghan musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependimu gerche aridin nurghun yillar ötken bolsimu, emma xoten xelqining bughrani hélihem “Hezritim”, “Emiri xoten”, “Muderris” we diniy ölima süpitide tonuydighanliqini tekitleydu.

Derweqe, aridin yillar ötti, dewr özgerdi, dunya özgerdi, tarix éqimimu özgerdi. 12 Yilliq achchiq siyasiy musapiret hayatini yashighan bughraning zaman éqimida aqmasliqi, dunya yéngiliqlirini qobul qilmasliqi mumkin emes idi. Xuddi piroféssor alimjan inayet tekitligendek, 12 yilliq hijrettin kéyin bashqiche qiyapet bilen yurtigha qaytqan bughra, xoten xelqining heyran qalidighanliqini bilip turup, öz yurtdashlirigha dewrning özgiriwatqanliqidin, yéngiliqlargha maslishishning zörürlükidin signal bermekchi bolghan idi.

1930-Yillardiki milliy inqilabning meghlubiyet sawaqliridin achchiq ders alghan, ghurbet ellerdiki uzun yilliq siyasiy musapiret qaynamlirida piship yétilgen, shundaqla dunyaning siyasiy weziyitidiki özgirishlerni inchikilik bilen közetken bughra, öz dewridiki qoral kötürgen bir keskin inqilabchidin emdilikte siyasiy küresh yoligha ötken bir siyasiyon'gha aylan'ghan idi. Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, birinchi hijrettin kéyinki bughraning ichkiy pikir-idiye we tashqiy qiyapet jehettiki özgirishlirini, 1940-yillardiki tarixni yashighan bir siyasetchining hayatidiki tebi'iy jeryan, dep qaraydu.

RFA/Qutlan

Halbuki, gomindang da'irilirining xotendiki herbiy we mülkiy emeldarliri, bolupmu xoten waliysi nurbeg (xaw déngbang)ni öz ichige alghan bir qisim milliy satqinlar, bughraning tashqiy qiyapitidiki bu yéngiliqlarni uninggha qarshi wasite qilip qollinidu. Yeni öz waqtidiki diniy ölima qiyapitidiki “Hezritim” ning emdilikte “Kalte chapan” kiygen we “Ghangza chishligen” bir “Dehri” ge aylan'ghanliqi toghriliq pitne-ighwa tarqitidu.

Shunisi éniqki, gomindang da'irilirining heqiqiy derdi bughraning tashqiy qiyapitidiki bu yéngiliqlarda emes, belki uning xoten xelqi arisidiki chongqur tesiri we küchlük chaqiriq küchide idi. Bir zamanlar xoten xelqini qozghap qoralliq milliy inqilab élip barghan “Xoten emiri” ning emdilikte “Saylam nazaretchisi” süpitide xoten'ge kélishi, gomindangning xotendiki yerlik da'irilirini qattiq endishilendürmekte idi. Alimjan inayet ependi tekitligendek, gomindang da'irilirining xotendiki eskiriy we mülkiy emeldarliri pütün küchi bilen bughraning xotendiki pa'aliyetlirige tosqunluq we mudaxile qilidu, saylamgha buzghunchiliq qilidu, hetta oq chiqirip tehdit salidu.

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghurning tekitlishiche, 12 yilliq siyasiy musapirettin kéyin “Saylamgha nazaretchilik qilish” wezipisi bilen yurtigha bérish imkaniyitige érishken bughra üchün, bu qétimliq xoten sepiri heqiqetenmu tépilghusiz bir purset bolghan idi. Bu uning öz yurtidiki qérindashliri üchün emeliy ish qilip bérish we siyasiy hoquqlarni qolgha keltürüsh yolidiki eng axirqi urunushi bolup qalghan idi. Shungimu uning bu qétimliq iradisi intayin mustehkem idi.

Halbuki, gomindangning xotendiki herbiy we mülkiy emeldarliri muhemmed emin bughraning xoten'ge kélishini “Bala-qazaning yétip kélishi” dep bilidu, shundaqla “Öz közige qadalghan bu miq” ni yoqitish üchün, hetta qatil yallap bughragha suyiqest pilanlaydu. Taran Uyghur ependining tekitlishiche, exmetjan qasimi 1947-yili 17-féwral küni ürümchidiki Uyghur uyushmisida ammigha sözligen nutqida, gomindang da'irilirining xotende saylamgha nazaretchilik qiliwatqan muhemmed emin bughrani öltürüsh üchün 8 ser altun, 40 tümen ölke puligha ikki qatil yallap ishqa salghanliqi, emma bu suyiqestning xelq teripidin pash qilin'ghanliqini ashkara qilghan.

Bughragha qilin'ghan bu suyiqest pash bolghandin kéyin, xotende weqe yüz bérishining aldini élish üchün, gomindang merkiziy hökümitining ürümchige ewetken eng aliy emeldari général jang jijung xoten'ge jiddiy télégramma yollap, bughraning ürümchige qaytip kélishini telep qilidu. Emma bughra keskinlik bilen: “Ölüshke razimenki, xelqimni razi qilmay turup xotendin ketmeymen!” dep jawab télégramma ewetidu.

Derweqe, bughra xotendiki axirqi künliride démokratik saylam élip bérish, herqaysi nahiyelerde xelq özi saylighan kishilerni hakimliq wezipisige olturghuzush üchün küchning yétishiche tirishchanliq körsitidu. Wahalenki, bughraning öz hayatining xewpke uchrishigha qarimay körsetken shunche zor tirishchanliqliri köngüldikidek netije bermeydu. Xeyriyet, muhemmed emin bughra, ili inqilabchiliri bilen gomindang merkiziy hökümiti otturisida tüzülgen “On bir maddiliq bitim” ning rohi boyiche herqaysi nahiyelerde ötküzülmekchi bolghan “Démokratik saylam” ning emeliyette ishqa ashmaydighan qeghez yüzidiki quruq sho'ar ikenlikini özining xotendiki eng axirqi achchiq tejribiliri arqiliq ispatlap körgen boldi.

(Dawami bar)