Muhemmed emin bughra (10): mexpiy teshkilat qurup milliy inqilabqa hazirlinish

Muhemmed emin bughra özining “Sherqiy türkistan tarixi” namliq abide kitabida 1930-yilidiki weten sayahitidin alghan hasilatliri heqqide mundaq dep yazidu: “Men bu sayahitim netijiside töwendiki ikki mesilini éniqliwaldim: birinchidin, hemmidin burun mexsus eskiriy mahiyette bir mexpiy teshkilat qurup chiqip, düshmen xewerdar bolup qélishtin ilgiri küch topliwélish؛ bu yol bilen pütün sherqiy türkistanda xelqimizni inqilabqa hazirlash üchün teshwiqat élip bérish؛ ikkinchidin, inqilabning merkizi xotende bolush, chünki jughrapiyelik alahidiliki we xelqning rohi haliti jehette bu wilayetni hemmidin uyghunraq kördüm.”

Yash muhemmed emin bughraning qelbide kelgüsi milliy inqilabning yalquni köwejep turghan bir mezgillerde, yeni 1931-yili 4-ayda qomul inqilabi partlaydu. Qomul inqilabining yalquni uzun ötmeyla etrapqa kéngiyip, 1930-yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabining perdisini achidu. Proféssor alimjan inayetning sözi bilen éytqanda, qomul inqilabi bir meydan milliy qutulush inqilabigha hazirlinip turghan yash muhemmed emin bughragha zor ilham we ümid béghishlaydu.

Muhemmed emin bughraning özimu “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida, qomul inqilabining partlishi bilen özining uzundin buyanqi pilanlirining xiyaldin ré'alliqqa yüzlen'genlikini, militarist jin shurénning eskiriy küchi qomul terepke toplan'ghan bolghachqa, xotende teshkilat qurup inqilabgha hazirlinish üchün purset tughulghanliqini alahide eskertip ötidu: “Shundaq bir weziyette, qomul inqilabi qozghaldi. Altesheher tereplirige inqilab xewerliri anche-munche kelgili bashlidi. 1932-Yili pütün düshmen qoshunlirining qomulgha yighilghanliqi we bashqa jaylargha yötkigidek zapas düshmen küchi yoqluqi melum boldi. Bu weziyette altesheherning muhim yerliride teshkilat qurup chiqish yéterlik bolidu, dep oylidim. Buning üchün özüm oylap yürgen eskiriy mahiyette bir teshkilat qurup chiqishni qarar qildim. Hijiriye 1351-yili jamadi'el ewwelning 15-küni (miladiye 1932-yili 9-ayning 16-küni) kéchisi bu pikrimni inim nur'ehmedke éyttim. U pewqul'adde hayajan bilen bu pikrimni qollidi. Teshkilatimizning birinchi ezasi inim nur'ehmed boldi. Shu kündin bashlap birdin-ikkidin eza toplashqa bashliduq we bir ay ichide ezalirimiz elliktin ashqan bir mexpiy teshkilat qurup chiqtuq.”

Neshriyatchi abdujélil turan ependining tekitlishiche, gerche inqilabning kéyinki mezgilliride xojaniyaz haji bilen muhemmed emin bughraning otturisida türlük ixtilaplar körülgen bolsimu, emma 1931-yilidiki qomul inqilabi pütkül sherqiy türkistan inqilabi üchün, jümlidin xoten inqilabi üchün ilham menbesi we qozghatquchi küch bolghanidi.

Abdulla oghuz ependi merhum muhemmed emin bughraning jiyeni merhum doktor yaqup bughraning newrisidur. U m. Bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” ni türkchige terjime qilish jeryanida, hezritimning 1930-yilidiki weten sayahitidin kéyin xotende qurghan mexpiy teshkilatning xoten inqilab üchün intayin muhim rol oynighanliqini tekitleydu.

1932-Yili séntebirde xotende mexpiy teshkilat resmiy qurulghandin kéyin, muhemmed emin bughra ikki inisi we taliplirini ishqa sélip, téz sür'ette teshkilat ezlirini kéngeytidu we qoral-yaraq toplashqa kirishidu. Shuning bilen bir waqitta qeshqer we yerkente mezkur teshkilatning shöbilirini qurush hem ezalirini téximu kéngeytish üchün inisi nur'ehmedni qeshqerge ewetidu: “Qeshqer we yerkendimu teshkilat qurush pikri tughuldi. Qeshqerde teshkilat qurup chiqishimiz ongay bolidu, dep inim nur'ehmedni qeshqerge ewettuq. Kéyinche ezalirimizdin qurbanullanimu ewettuq. Bu ikkisi burun qeshqerde bir mezgil oqughan idi. Bulargha yene qeshqerdiki chin eskerlirining sani, emeliy küchi we bashqa munasiwetlik ehwallarni tekshürüp kélishnimu tapshurghaniduq. Ular qeshqerde teshkilat qurushqa muweppeq bolalmidi, emma bashqa wezipilerni yaxshi orundap, inqilabqa ülgürüp xoten'ge qaytip keldi.”

Mexpiy teshkilat qurulup taki xoten iqilabi partlighuche bolghan yérim yildek jeryanda, inqilabning türlük teyyarliqliri jiddiy rewishte élip bérilidu. Muhemmed emin bughraning hayati we eserliri heqqide chongqur tonushqa ige abdujélil turan ependining tekitlishiche, hezritim bir tereptin meschitlerde tebligh qilish nami bilen xelqqe nutuq sözlep milliy inqilabqa chaqiriq qilsa, yene bir tereptin mezkur teshkilatning ezaliri qaraqash, xoten, lop qatarliq jaylarda qoral-yaraq we pul-mal toplap inqilabqa hazirlinidu.

Muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida, xoten inqilabi partlashning harpisida teshkilat ezalirining sani we toplan'ghan qural-yaraqlarning xoten wilayitidiki xitay quwwetlirining küchi bilen tengleshkidek derijige yetkenlikini tilgha alidu: “Xotendiki ezalarning eng muhim pa'aliyiti mumkinqeder köprek qoral we pul toplash idi. Mexpiy pa'aliyetlirimiz teqdirge layiq derijide dawam qilmaqta idi. Alte ay dawam qilghan mexpiy pa'aliyetlirimiz netijiside, qaraqashning pütün yéza-kentliride her qatlam xelq ichidin eza toplandi we her bir eza özige layiq wezipige teyin qilindi. Ilchi etrapidinmu xéli köp kishiler teshkilatimizgha qétildi. Düshmenning pütün heriket we mexpiy ehwalliridinmu her küni xewer élip turalaydighan bolduq. Shundaq qilip, shu yilining shewwal éyi (10-ay) ghiche, ezalirimizning sani we qorallirimiz xoten wilayitidiki chin quwwetliriningkige tengleshti.”

Axirida proféssor alimjan inayet ependi, muhemmed emin bughraning 1930-yilidiki weten sayahitidin kéyin xotende qurghan mexpiy teshkilatining xoten inqilabining ghelibe qilishida teshkiliy we eskiriy jehettin intayin muhim rol oynighanliqini tekitleydu.

(Dawami bar)