Muhemmed emin bughra (48): “Erk” géziti qandaq yoruqluqqa chiqti?

Muhemmed emin bughra we “Erk” gézitining 100-sani. 1947-Yil 8-noyabir, ürümchi.

20-Esirning 40-yilliridiki sherqiy türkistan xelqining milliy küresh tarixida metbe'e we neshriyatchiliq, bolupmu gézitchilik mölcherligüsiz muhim rollarni oynighan idi. Muhemmed emin bughra öz dewrining baldur oyghan'ghan adimi bolush süpiti bilen gézitchilikning shu mezgildiki awam xelqni oyghitish we ularning siyasiy, ijtima'iy idé'ologiyesini yétekleshtiki hel qilghuch rolini chongqur chüshinip yetken kishi idi.

1940-Yillarda uzun mezgillik siyasiy musapiret hayatining azabliq jeryanlirini béshidin ötküzüwatqan bughra öz meslekdashliri bilen birlikte aldi bilen xitayning siyasiy merkizi bolghan chungchingda, kéyinche sherqiy türkistanliq muhajirlar köprek toplashqan lenjuda “Altay” mejmu'esini neshir qilghan idi. Aridin uzun ötmey ular yene lenjuda tash basma arqiliq “Erk” namliq heptilik gézit chiqirishni, shundaqla bu gézitni türlük yollar arqiliq sherqiy türkistan'gha kirgüzüshni qarar qilidu. Shu dewrdiki Uyghur serxilliridin abdulla timenning “Erk” gézitining 100-sanini tebriklesh munasiwiti bilen yazghan “Yüzinchi san-‛erk‚imiz yashnasun” namliq mexsus maqaliside “Erk” gézitining qandaq jeryanlar bilen yoruq körgenliki heqqide mundaq melumat béridu: “1946-Yilining bashlirida hörmetlik mudirimiz eysa ependimning teshebbusi, ötkür ependining pa'aliyiti bilen lenjuda türkistanliq yashlar namidin birinchi qétim bir gézit chiqishqa bashladi. Bu gézitning namini ‛erk‚ qoymaq hemmesige meqbul körüldi, chünki biz hemmidin bekrek erkinlikke muhtaj iduq. . .”

Mezkur maqalide yene “Erk” gézitining deslep heptide bir qétim, kéyinche heptide ikki qétim, andin kün arilap chiqidighan bolghanliqi, axirida künlük gézitke tereqqiy qilghanliqi؛ 19-sanidin bashlap tash metbe'edin zamaniwi metbe'ede bésilidighan resmiy gézitke aylan'ghanliqi؛ yighip éytqanda, “Erk” gézitning tüp meqsitining “Sherqiy türkistan xelqini erkinlikke chaqirish we hörlük üchün chélishish”, shundaqla “Sherqiy türkistan xelqining kelgüsige büyük bir oyghinish we upuq yaritish” ikenliki alahide tekitlen'gen.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori alimjan inayet ependi, “Erk” gézitining dunyagha kélishidiki tarixiy arqa körünüsh, shundaqla muhemmed emin bughraning bu gézitning tesis qilinishida oynighan roli heqqide menbeler asasida melumat bérip ötti.

Derweqe, “Erk” géziti neshir qilinishqa bashlighandin kéyin, uning téz sür'ette tereqqiy qilishi we oqurmenler qatlimining köpiyishide, shu dewrdiki pewqul'adde siyasiy we tarixiy shara'it melum pursetlerni yaratqan idi. Amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghurning tekitlishiche, 1946-yilining otturilirida “On bir bitim” imzalinip, ölkilik birleshme hökümet qurulghandin kéyin, “Bitim” diki “Xelqning söz we metbu'at erkinlikige kapaletlik qilish” dégen madda “Erk” gézitining tosalghusiz halda tereqqiy qilishigha yéshil chiragh yandurup bergen idi.

Shuni tekitlesh kérekki, “Erk” géziti xitay ölkiliride siyasiy musapiret hayatini yashawatqan sherqiy türkistanliq serxillar teripidin aldi bilen lenjuda neshir qilin'ghan, 1946-yilining bashlirida andin ürümchige yötkilip kélin'gen idi. Taran Uyghur ependi, “Erk” gézitining yoruq körüshidiki tarixiy arqa körünüshler we uning 100-sanighiche bolghan tereqqiyat jeryanlirini shu dewrning milletchi yashliridin biri bolghan merhum abdulla timenning “‛erk‚imiz yashnasun” namliq mexsus maqaliside etrapliq sherhligenlikini tilgha alidu.

RFA/Qutlan

“Erk” géziti 1940-yillardiki Uyghur serxillirining milletchiler qatlimigha wekillik qilidighan bir guruh kishilerning awazi bolush süpiti bilen, milliy idé'ologiye jehettin türkiy xelqlirining birlikini terghip qilidighan türkchilik, yeni türk milletchilikini؛ siyasiy nishan jehettin sherqiy türkistanliqlarning öz teqdirini özi belgilesh hoquqini teshebbus qilatti. Bu gézit hem xitay milletchilikige hem sowét kommunizimigha qarshi idi. Muhemmed emin bughra “Erk” gézitining bash muherriri, eysa yüsüp aliptékin gézit idarisining mudiri idi. Piroféssor alimjan inayetning tekitlishiche, “Erk” gézitining etrapigha shu dewrning eng bilimlik we qelimi ötkür bolghan yash yazarliri bilen ziyaliyliri toplan'ghan idi.

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependimu “Erk” géziti tesis qilinip uzun ötmeyla sherqiy türkistandiki keng oqurmenler, bolupmu yashlar teripidin söyüp oqulidighan bir gézitke aylinishida, muhemmed emin bughra bashchiliqidiki qelimi pishqan ottura yashliq yazarlardin bashqa, 20-30 yash arisidiki yash bir ewlad qelem igilirining intayin muhim rol oynighanliqini tekitleydu.

RFA/Qutlan

“Erk” gézitide élan qilin'ghan maqale we eserler mezmun étibari bilen intayin keng da'irige we rengdarliqqa ige idi. Uningda muhemmed emin bughraning küchlük siyasiy we nezeriyewi maqaliliridin sirt yene, edebiy eserler bilen bilim xaraktérlik yazmiliri, hetta atom nezeriyesige da'ir maqalilirimu élan qilin'ghan idi. Alimjan inayet ependi, bughradin bashqa shu dewrning yash qelem igiliridin ibrahim muti'i, abduréhim ötkür, polat qadiri, chin'gizxan damolla we abdulla timen qatarliq yashlarning türlük mezmundiki eser we yazmilirining gézit sehipiliridin da'im orun élip turghanliqini tekitleydu.

“Erk” géziti mepkure we siyasiy idé'ologiye jehettin 1940-yillarning ikkinchi yérimida sherqiy türkistanning siyasiy sehniside melum mezgil rol alghan “Üch ependi” ler bashchiliqidiki türk milletchilirining awazi bolghan idi. Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, shu dewrlerde ürümchide gomindangning kontrolluqida chiqiwatqan “Shinjang géziti” ning gomindang hökümitining meydanini eks ettürse؛ ghuljada neshir qiliniwatqan “Inqilabiy sherqiy türkistan” gézitining ili inqilabchilirining awazi bolghanliqini؛ shuninggha parallél halda “Erk” gézitining “Üch ependi” ler bashchiliqidiki milletchiler guruhidin ibaret üchinchi bir siyasiy küchning sadasi bolghanliqini ilgiri süridu.