Muhemmed emin bughra (32): in'gliz türmisidin chiqish we xitay merkizige kétishke mejbur bolush

Muhemmed emin bughra bilen xanimi amine bughraning 1940-yillarning bashliridiki hijret hayatida chüshken süretliri.

1930-Yillarning bashlirida xoten inqilabigha rehberlik qilghan we xoten islam hökümitini qurghan؛ afghanistandiki hijret yillirida munqerz wetinining kélechiki üchün yaponiye qatarliq küchlük döletler bilen bir mehel mexpiy alaqiler qurghan؛ “Sherqiy türkistan tarixi” din ibaret abide eserni yézip chiqqan muhemmed emin bughra, 1943-yilining bashlirigha kelgende néme üchün xitay merkizige bérish yolini talliwaldi? bu uning qoralliq inqilab yolidin waz kechkenliki yaki siyasiy muresse yolini talliwalghanliqining netijisimu? we yaki makan we zamanning qistishi, shundaqla xitay merkizige bérishqa mejbur qalghanliqidin bolghanmu?

Bu so'allar uzundin buyan muhemmed emin bughraning hayati we küresh yoligha qiziqquchilarni izchil oylandurup kéliwatqan, emma qana'etlinerlik jawab tépilmaywatqan bir tarixiy mu'emma idi!

Teywen döletlik tarix sariyi yéqinda 20-esirning aldinqi yérimidiki milletchi xitay (gomindang) hökümitining chégra rayonlar, jümlidin sherqiy türkistan'gha da'ir bir qatar mexpiy arxiplirining mexpiyetlikini bikar qilip, awamgha ashkara qilghan. Bularning ichide muhemmed emin bughraning 1942-yili mart aylirida afghanistandin en'gliye ishghaliyitidiki hindistan'gha kélishi؛ arqidinla in'gliz da'iriliri teripidin qolgha élinishi؛ amine bughra xanimning yoldishini türmidin qutuldurush üchün hindistandiki in'gliz da'iriliri bilen kalkuttadiki xitay bash konsulxanisigha erz sunushi؛ eysa yüsüp alptékinning chongchingdiki gomindang merkiziy hökümitige doklat sunup, muhemmed emin bughrani in'gliz türmisidin boshitish üchün heriket qilishi؛ gomindang hökümiti bilen hindistandiki in'gliz da'iriliri otturisida bughraning délosini merkez qilghan jiddiy diplomatik tartishmilar heqqidiki yüz betke yéqin arxip höjjetlirimu uchraydu.

Teywen Döletlik Tarix Sariyi

Amérikadiki musteqil tetqiqatchi, yash Uyghur bilim adimi taran Uyghur ependining ilgiri sürüshiche, teywen döletlik tarix sariyida saqliniwatqan “Hindistan'gha kirgen shinjangliq muhajir muhemmed eminni qutquzush” namliq mexsus doklat, bughraning hindistanda qolgha élinish we türmidin boshitilish jeryanini bilishte muhim menbe bolup hésablinidiken.

Mezkur arxip matériyalliri ichide amine bughra xanimning hindistandiki sherqiy türkistan muhajirliridin muhemmed qasim haji bilen birlikte kalkuttadiki milletchi xitay (gomindang) bash konsulxanisigha yazghan bir parche iltimasi alahide diqqet sazawerdur. In'glizche yézilip amine bughra xanimning imzasi qoyulghan mezkur iltimasta xoten emiri muhemmed emin bughraning 1942-yili 30-may küni taj-mahal méhmanxanisida qolgha élin'ghanliqi, arqidinla tughqini abdulkerim hajiningmu qolgha élin'ghanliqi, milletchi xitay (gomindang) hökümiti we kalkuttadiki xitay konsulxanisining bu ishqa ara turup, ularning in'gliz türmisidin qoyup bérilishige yardem qilishi telep qilin'ghan. Teywen arxipliridiki bu tarixiy höjjetlerge yéqindin diqqet qilghan taran Uyghur ependi, amine bughra xanimning kalkuttadiki xitay konsulxanisigha yazghan mezkur iltimasi heqqide munularni bayan qilidu.

Amine bughra xanim we muhemmed qasim haji qatarliq kishilerning hindistanda turup heriket qilishi, eysa yüsüp alptékinning chongchingdiki gomindang merkiziy hökümitige arqa-arqidin doklap we iltimas sunup, hindistanda qolgha élin'ghan xoten emiri muhemmed emin bughrani in'gliz türmisidin boshitishni telep qilishi arqisida, gomindang hökümitining tashqiy ishlar ministirliqi kalkuttadiki xitay bash konsulxanisigha alaqe ewetip, muhemmed emin bughraning délosini sürüshte qilishni buyruydu. Buning bilen 1942-yili 6-ayning 19-küni kalkuttadiki xitay bash konsuli yéngi déhlidiki in'gliz da'irilirige mektup yollap, muhemmed emin bughra bilen abdulkerim hajilarning délosini sürüshte qilidu, shundaqla bashqa alahide mesile bolmisa, ularni qoyup bérishni telep qilidu. Shu küni yéngi déhlidiki en'gliyege qaram hindistan hökümitining tashqiy ishlar sékritari kalkuttadiki xitay bash konsuligha jawab qayturup, xoten emiri muhemmed emin bughraning xitay merkizige kétishni ret qilghanliqi, uning hindistan'gha kelgendin buyanqi heriket we pa'aliyetlirining “Yaponiye jasusi” bolushtek gumanni tughdurghanliqini bayan qilidu. Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi bu heqte munularni bayan qilidu.

Teywen Döletlik Tarix Sariyi

Halbuki, chongchingdiki milletchi xitay (gomindang) da'irilirining hindistanda qolgha élin'ghan muhemmed emin bughraning délosigha arilishishi, köp tereplimilik sewebler tüpeylidin bolghan idi. Ularning kalkuttadiki xitay bash konsulxanisigha körsetme bérip, bughraning délosini sürüshte qilishi, qandaqtur “Xitay puqrasi” dep qaralghan muhemmed emin bughragha ige chiqish bolmastin, belki qoralliq küresh tejribisige ige hem yurtining musteqilliqi üchün izdiniwatqan xoten emirini köz aldida tutup turush؛ uning yaponiye qatarliq döletler bilen sherqiy türkistan mesiliside ittipaq tüzüwélishining aldini élish üchün idi. Shungimu kalkuttadiki xitay bash konsuli 1942-yili 2-séntebirde chongchinggha ayrim télégramma ewetip, bughraning arqa körünüshi we yaponiye bilen bolghan alaqisini tekshürüshni telep qilidu.

Gomindang da'irilirining körünüshte muhemmed emin bughrani in'gliz türmisidin chiqirish üchün heriket qiliwatqandek qilsimu, emma astirtin bughraning arqa körünüshi we afghanisitandiki pa'aliyetlirini tekshürüwatqanliqi؛ uning yaponiye bilen melum derijide ichkiy baghlinishining bolup qélishidin xewpsirewatqanliqi melum bolidu. Buning bilen chongchingda heriket qiliwatqan eysa yüsüp alptékin, 1942-yilining dékabir éyida “Muhemmed eminning ish-izliri” namliq mexsus doklat yézip gomindang merkiziy ijra'iye komitétigha tapshuridu. Mezkur doklatni körüp chiqqan taran Uyghur ependining ilgiri sürüshiche, eysa ependi, muhemmed emin bughraning yaponiye bilen herqandaq shekildiki alaqisining mewjutluqini inkar qilidu. U yene in'gliz da'irilirining bughraning hindistan musulmanliri arisidiki tesiridin ensirep, uni qolgha alghan bolushi mumkinlikini körsitip ötidu.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi, bughraning xatireliri we “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik yazmisidiki uchurlargha asaslinip, bughraning öz dewridiki dunya siyasiy weziyitidiki jiddiy özgirishlerni közde tutup, xitay merkizige bérip siyasiy küresh yolini tutushni qarar qilghanliqini؛ eysa yüsüp alptékinning bolsa bu ishta wasitichi bolghanliqini ilgiri süridu

Taran Uyghur ependining tekitlishiche, eysa yüsüp alptékin gomindang merkizige yazghan doklatida, muhemmed emin bughraning afghanistanda özi bilen körüshken chaghda xitay merkizige bérish üchün ikki shertni otturigha qoyghanliqini؛ yeni birinchidin, sherqiy türkistanning herqandaq ehwal astida sowét ittipaqigha sétiwétilmeslikini, ikkinchidin, özining xitay merkizige bérishtin ilgiri bir mezgil hindistanda turushni telep qilghanliqini eslitip ötken.

Teywen Döletlik Tarix Sariyi

Eysa ependi doklatining axirida gomindang merkiziy hökümitining bughraning délosigha tézdin arilishishini؛ eger uning yaponiye bilen héchqandaq alaqisining yoqluqi delillense, derhal uni in'gliz türmisidin boshitip chiqishini؛ hindistanda ige-chaqisiz qalghan a'ile tawabi'atlirigha ige chiqishini؛ eger bughraning hindistanda dawamliq turushi bi'ep bolsa, uni xitay merkizige qayturup kélishini telep qilghan.

Hindistandiki in'gliz da'iriliri bilen gomindang merkiziy hökümiti otturisida bughraning délosi toghriliq élip bérilghan bir mehellik tartishmilardin kéyin, axiri muhemmed emin bughra “Xitay merkizige kétish” sherti bilen 1942-yili 2-ayning 1-küni in'gliz türmisidin qoyup bérilidu. Hindistandiki in'gliz türmiside 8 aydek qamilip yatqan bughra üchün emdilikte xitay merkizige kétishtin bashqa ikkinchi bir tallishi qalmaydu. Shu yili 6-april küni muhemmed emin bughra xanimi amine bughra bilen bille xitay hawa yollirining ayropilanigha olturup chongchinggha yolgha chiqidu.

Derweqe, 1930-yillarda xitay hakimiyitige qarshi qoralliq inqilab élip bérip, xoten islam hökümitini qurghan muhemmed emin bughraning 1940-yillargha kelgende xitay merkizige bérishi, heqiqetenmu tesewwur qilghusiz bir tallash idi. Halbuki, bu mejburiy tallashning arqisida hem gomindang merkiziy hökümitining hem hindistandiki in'gliz da'irilirining ortaq ish birliki hemde her ikki terepning öz aldigha soqqan chotliri mewjut idi. Proféssor alimjan inayet ependi, bughraning xatireliri we eyni waqittiki murekkep tarixiy weziyetni tehlil qilip, bughraning chongchinggha kétishidiki konkirét sewebler heqqide chüshenche bérip ötti.

(Dawami bar)