Muhemmed emin bughra (12): xoten inqilabining partlishi we chaqmaq tézlikide ghelibige érishishi

Muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida, özining xotendiki mexpiy inqilabiy teshkilatning 18 neper asasliq ezasi bilen meslihetliship, hijiriye 1351-yili shewwal éyining 20-küni peyshenbe kéchisi, yeni miladiye 1933-yili 2-ayning 16-küni qaraqashtiki xitay yamoligha hujum bashlashni qarar qilghanliqini yazidu. Halbuki, xotendiki xitay da'iriliri qozghilang pilandin xewer tépip qalghachqa, ular hujum künini aldigha sürüp, miladiye 1933-yili 2-ayning 13-küni tang seherde tuyuqsiz hujum bashlaydu.

Istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining dokturanti, “Sherqiy türkistan tarixi” ni türkchige terjime qilghuchi, shundaqla muhemmed emin bughraning newre tughqanliridin biri bolghan abdulla oghuz ependi, xoten inqilabining partlash jeryani heqqide birinchi qol tarixiy menbelerge tayinip, uchur béridu. U muhemmed emin bughra rehberlikidiki xoten qozghilangchilirining hel qilghuch peytte aqilane qarar chiqirip, qozghilangni del peytide bashlighanliqi we düshmenning ajiz nuqtisidin bösüsh éghizi achqanliqini ilgiri süridu.

Uyghur xelq tarixiy dastanlirida “Su uxlisa uxlar, düshmen uxlimas” dégen hékmetlik misra bar. Xuddi shuninggha oxshash, shunche mexpiy pilanlan'ghan xoten inqilabining qozghilish waqti xotendiki xitay da'iriliri teripidin sézilip qalidu. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi, muhemmed emin bughraning bir inqilabchigha xas sezgürlük bilen mana mushundaq hayat-mamatliq peytte jiddiy qarar chiqirip, qozghilang waqtini aldigha sürgenlikini tekitleydu.

Muhemmed emin bughraning eserlirini neshirge teyyarlighan istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abdujélil turan ependi, xotendiki xitay da'irilirining qozghilang waqtidin aldin xewer tapqandin kéyin derhal heriketlinip, muhemmed emin bughra qatarliq inqilab rehberlirini tutup jazalimaqchi we xelqqe ibret qilmaqchi bolghanliqi, emma hezritimning bir qedemni baldur élip qozghilangni muddettin baldur bashlatqanliqini alahide tilgha alidu.

Abdulla oghuz ependi, xoten inqilabining qozghalghan küni heqqide türlük qarashlar we oxshimighan tarixlar mewjut bolsimu, emma özining “Sherqiy türkistan tarixi” ning esli orginalini ichikilik bilen tetqiq qilghanliqi, kitabtiki hijiriye teqwimi bilen miladiye teqwimi otturisidiki perqlerni inchike sélishturup, xoten inqilabini miladiye 1933-yili 2-ayning 14-küni bashlan'ghan, dep qaraydighanliqini tekitleydu.

Proféssor alimjan inayet ependi, 68 kishi bilen qaraqash yamoligha hujum qozghashtin bashlan'ghan xoten inqilabining chaqmaq tézlikide ulghayghanliqi, qaraqash azad bolghandin kéyin bir kün ichide 10 ming kishining inqilab sépige qoshulghanliqini alahide tilgha alidu.

Undaqta, xoten inqilabining büyük bir yan'ghin kebi etrapqa tézlikte kéngiyishi we qisqighine ikki ay ichide sherqte cherchen-chaqiliqtin gherbte yerken'giche bolghan biypayan tupraqlarda ghelibige érishishining sewebi zadi néme?

Proféssor alimjan inayet ependi, buning sewebini xelqning milliy zulumgha bolghan qarshiliqi, azadliqqa bolghan teshnaliqi, inqilab teyyarliqining puxta élip bérilghanliqi we muhemmed emin bughraning rehberlik jehettiki stratégiyelik orunlashturushining yoquri ünümige baghlaydu.

Abdulla oghuz ependi, xoten inqilabining chaqmaq tézlikide ghelibige érishishining tüp sewebini xitay zulumidin jaq toyghan xelqning uzundin buyan inqilabqa teshna bolghanliqi we özini hazirlighanliqi, shuning bilen bir waqitta muhemmed emin bughra bilen sabit damollamdek inqilab rehberlirining bashta turghanliqi bilen munasiwetlik dep qaraydu.

Abdujélil turan ependimu uzun yilliq milliy zulumning xoten xelqini milliy inqilabqa hazirlighanliqi, shuning bilen bir waqitta xoten xelqining muhemmed emin hezritimge bolghan eqidisi we ishenchining muhim rol oynighanliqini alahide tekitleydu.

(Dawami bar)