Muhemmed emin bughra (13): xoten hökümitining xaraktéri we hakimiyet sistémisi

Xoten hökümitining qurulush murasimidin bir körünüsh. Emir muhemmed emin bughra (aldinqi ret ong terepte olturghan qara kiyimlik kishi), melik muhemmed niyaz elem axunum (aldinqi ret sol terepte olturghan aq saqalliq kishi), 1933-yil 4-ay, xoten

1933-Yili 2-ayning otturiliri qaraqash yamoligha hujum qilishtin bashlan'ghan xoten inqilabi ikki aygha yetmigen waqit ichide sherqte cherchen-chaqiliqtin gherbte yerken deryasighiche bolghan teklimakanning jenubiy qismidiki biypayan tupraqlarni azad qilidu. 1933-Yili 4-aygha kelgende xoten inqilabigha rehberlik qilghan mexpiy inqilabiy teshkilatning bash orgini qaraqashtin xoten ilchigha yötkep kélinip, xoten hökümiti resmiy qurulidu. Xoten hökümitining qurulghan küni toghriliq türlük menbelerde türlük tarixlar körsitilsimu, emma muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida bu künni “Hijiriye 1350-yili zulhejje éyining 5-küni, yeni miladiye 1933-yili 4-ayning 11-küni idi,” dep yazidu.

Shundaq qilip, xoten hökümiti 1930-yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabining netijiside dunyagha kelgen tunji musteqil hakimiyet bolup qalidu. Xoten hökümiti jakarlan'ghan künlerde xojaniyaz haji téxi ürümchi-turpan etrapida urush qiliwatqan idi, qeshqer qozghilangchilarning qoligha ötken bolsimu, emma sherqiy türkistan islam jumhuriyiti téxi qurulmighan waqitlar idi. Shundaq bolghachqa, xoten hökümiti 1930-yillardiki sherqiy türkistan milliy qutulush inqilabining tunji

Hakimiyet méwisi idi. Undaqta, xoten hökümiti qandaq xaraktérdiki bir hakimiyet idi, uning hakimiyet sistémisi qandaq bir siyasiy tüzülmini asas qilghan?

Türkiye eg uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi, muhemmed emin bughraning melumatlirigha asaslan'ghan halda, xoten hökümitining hem islamiy hem milliy xaraktérdiki musteqil bir hakimiyet bolghanliqini tekitleydu.

Istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining dokturanti, “Sherqiy türkistan tarixi” ni türkchige terjime qilghuchi, shundaqla muhemmed emin bughraning newre tughqanliridin biri bolghan abdulla oghuz ependi, xoten hökümiti ishletken tamghilarda “Hökümeti islamiye xoten” dégen üch sözning barliqini, buningdin bu hakimetning islamiy hökümet bolghanliqidek xaraktérini bilishke bolidighanliqini tekitleydu. Halbuki, xoten hökümitini qurghuchi muhemmed emin bughra we sabit damolla qatarliq asasliq shexslerning hem diniy hem dunyawiy bilimlerdin xewiri bolghan, shu waqittiki xelq'ara siyasiy weziyetni yaxshi chüshen'gen serxillardin bolghanliqimu, xoten hökümitining xaraktérini chüshinishte muhim rol oynaydiken.

Muhemmed emin bughraning eserlirini neshirge teyyarlighan istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abdujélil turan ependi, xoten hökümitining resmiy nami toghriliq hazirgha qeder tarixshunaslar arisida türlük atalghularning mewjutluqini, muhemmed emin bughraningmu “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida peqetla “Xoten hökümiti” dégen atalghuni ishletkenlikini؛ shundaq bolushigha qarimay dölet bashliqining “Mélik”, herbiy qomandanning “Emir”, diniy rehberning “Sheyxul'islam” dep atalghanliqigha asasen, bu hökümetning islamiy hakimiyet bolghanliqi we islamiy sheri'etni özining qanun asasi qilghanliqini ilgiri süridu.

Muhemmed emin bughraning jiyeni yaqup bughra aridin yérim esir ötkende yazghan “Xoten qozghilingi toghrisida eslime” namliq yazmisida, xoten hökümitining idare sistémisining pütünley dégüdek sheri'et qanuni boyiche yürgüzülgenlikini, inqilab partlighan mezgillerde “Qur'an” ayiti chüshürülgen aq bayraqning ishlitilgenliki, xoten hökümiti resmiy qurulghandin kéyin bolsa “Qur'an” ayiti chüshürülgen ay-yultuzluq hawa reng bayraqning ishlitilgenlikini ilgiri süridu.

1933-Yili 2-ayda xoten inqilabi partlighan künlerde shiwétsiyelik gé'olog nils ambult (Nils Ambult) cherchende gé'ologiyelik tekshürüshte boluwatqan idi. Uzun ötmeyla xoten qoshunliri sherqqe yürüsh qilip cherchenni azad qilidu, muhemmed emin bughraning testiqi bilen nils ambult xoten'ge kélidu we shu yili 4-ayda xoten hökümitining qurulush murasimigha shahit bolidu. Nils ambult shiwétsiyege qaytaqandin kéyin 1939-yili élan qilghan “Karawan” namliq kitabida xoten hökümitining toluq namini “Hökümeti islamiye jumhuriyeti xoten” dep ataydu. Nöwette shiwétsiyede saqliniwatqan nils ambultning arxipida xoten hökümitining namidin muhemmed emin bughraning imzasi we shexsiy tamghisi bésilip nils ambultqa bérilgen alahide yol xétining esli nusxasi mewjut. Xoten qeghizige yézilghan mezkur alahide yol xétige “Jumhuriyeti islamiye hökümeti xoten” dégen qizil tamgha bésilghan. Xoten hökümitidin qalghan bu qimmetlik yazma höjjettin xoten hökümitining yalghuz islamiy xaraktérdiki diniy hakimiyetla emes, belki öz dewride dunya siyasiy sistémisida alqishliniwatqan jumhuriyet sistémisini yaqlaydighan milliy hökümet ikenlikinimu köriwélishqa bolidu.

Proféssor alimjan inayet ependimu muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida xoten hökümitini “Milliy hökümet” dep atighanliqini, uning shu dewrning mewjut shert-shara'itlirigha köre hem islamiy hem milliy xaraktérdiki hökümet bolghanliqini tekitleydu.

(Dawami bar)