Muhemmed emin bughra (14): xoten hökümitining sherqiy türkistan islam jumhuriyiti bilen bolghan munasiwiti

Muhemmed emin bughra(ongda) we sabit damollam. 1933-Yilliri.

1933-Yili 4-aygha kelgende xoten shehiri we etraptiki nahiyeler xoten qozghilangchiliri teripidin azad qilinidu. Muhemmed emin bughra rehberlikidiki mexpiy inqilabiy teshkilatning bash orgini qaraqashtin xoten ilchigha yötkep kélinidu. Shundaq qilip, 4-ayning otturilirida sherqiy türkistan milliy inqilabining tunji hakimiyet méwisi bolghan   xoten islam hökümiti resmiy qurulidu. Sherq we gherb ikki yönilish boyiche ghelibeséri algha ilgirilewatqan xoten qoshunliri shu yili 6-ayning 17-künige kelgende yerken shehirini ishghal qilidu. Buning bilen sherqte cherchen-chaqiliqtin gherbte yerken deryasining yéngisar yaqisighiche bolghan biypayan tupraqlar xoten hökümitining bashqurushigha ötidu.

Bu waqitta xoten islam hökümitining diniy ishlar naziri we sheyxul'islami bolghan sabit damollam qeshqerge bérish pilanini otturigha qoyidu. Muhemmed emin bughra bashchilidiki xoten hökümitining rehberliri shu waqittiki qeshqerning murekkep weziyitini közde tutup, sabit damollamning bu pilanini qollimaydu, emma sabit damollamning ching turuwélishi netijiside axiri muhemmed emin bughraning inisi emir abdulla sabit damollamgha hemrah bolup bir bölük esker bilen yerkendin qeshqerge baridu.

RFA

Sabit damollam qeshqerge yétip barghandin kéyin, deslep “Xoten hökümitining ish béjirish merkizi” ni tesis qilip,  jiddiy teyyarliqqa kirishidu. Bu waqitta qeshqerni tömür éli bashchiliqidiki qozghilangchilar kontrol qilip turghan bolsimu, emma xitay we tungganlardin teshkil tapqan bir bölük qoralliq küchler qeshqer yéngisheher sépilini qalqan qilip, qozghilangchilar bilen tirkiship turuwatatti. Uning üstige xojaniyaz hajim bashchiliqida tengritaghlirining jenubigha sürülgen milliy inqilabiy qoshun téxi qeshqerge yétip kelmigen idi. Sherqiy türkistan tupraqlirigha köz tikip turghan qoshna impiriyeler bu yerdiki milliy inqilab dolqunliridin endishe tuymaqta idi. Qizil moskwadiki sowét bolshéwiklar hökümiti bilen yéngi délhidiki büyük biritaniyege qaram hindistan da'iriliri ikki impiriyening bir-birini közitish nuqtisi bolghan qeshqer hemde bu yerde yüz bériwatqan bu jiddiy özgirishlerge pütün diqqiti bilen qarap turmaqta idi.

Mana mushundaq dawalghup turghan murekkep bir weziyette, yeni 1933-yili 11-ayning 12-küni qeshqerde sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qurulidu. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi bu xususta öz qarashlirini bayan qildi. U, sabit damollamning eyni waqitta qandaq bir zörüriyet bilen xotendin qeshqerge barghanliqi hemde weziyiti dawalghup turghan qeshqerde qandaq bir jeryanlar bilen sherqiy türkistan islam jumhuriyitini qurup chiqqanliqi heqqide pikir bayan qildi.

Istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining dokturanti, “Sherqiy türkistan tarixi” ni türkchige terjime qilghuchi, shundaqla muhemmed emin bughraning newre tughqanliridin biri bolghan abdulla oghuz ependi, xoten hökümiti bilen qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitining munasiwiti toghriliq bezi inchike tepsilatlarni tilgha élip ötti. U, 1933-yili 12-noyabirda qeshqerde sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulushida xoten hökümitining eskiriy küch we maliye jehettiki yardimining hel qilghuch rol oynighanliqini tekitlidi.

Muhemmed emin bughraning eserlirini toplap neshirge teyyarlighan istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abdujélil turan ependimu bu nuqtida öz qarashlirini radiyo anglighuchilar bilen ortaqlashti. Uning tekitlishiche, gerche muhemmed emin bughra bashchiliqidiki xoten hökümitining rehberliri öz dewride sabit damollamning qeshqerge bérishigha qoshulmighan bolsimu, emma kéyinche sabit damollamgha melum eskiriy küch we 7 kilogram etrapida altun ewetip, qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti hökümitige yardem qilghan iken.

Abdulla oghuz ependining “Sherqiy türkistan tarixi” diki bayanlargha asaslinip ilgiri sürüshiche, muhemmed emin bughra bashchiliqidiki xoten hökümiti bilen kéyinche qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti otturisida deslepte melum naraziliqlar we  anglashmasliqlar mewjut bolghan. Yeni sabit damollamning xoten hökümiti bilen héchqandaq meslihet qilishmayla qeshqerde öz aldigha ayrim hökümet teshkillishi xoten terepni narazi qilghan, emma muhemmed emin bughra yétekchilikidiki xoten hökümiti öz ara ittipaqliq we omumiy weziyetni közde tutup, qeshqerdiki sherqiy türkistan islam jumhuriyiti hökümitige eskiriy küch we iqtisadiy jehettin yardem qilghan.

Abdujélil turan ependimu muhemmed emin bughra bashchiliqidiki xoten hökümitining aridiki ittipaqliq we milletning omumiy menpe'etini közde tutup, sherqiy türkistan islam jumhuriyitini her jehettin qollap-quwwetligenlikini, hetta jumhuriyet yiqilip, sabit damollam yerken'ge chékinip kelgende, uni xoten'ge qaytip kélip panahlinish, peqet bolmighanda chet elge bille chiqip kétish toghriliq meslihet bergenlikini ilgiri süridu.

Muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” namliq esiride xoten hökümitining diniy ishlar naziri bolghan sabit damollamning “Milliy inqilab téxi bir netijige érishmigen, milliy inqilabiy küchlerning quwwetlinishi nahayiti zörür bolghan bir zamanda” qeshqerge bérish pikride ching turuwalghanliqi, bu qararning xoten we qeshqerdiki “Ikki milliy quwwetning ichkiy ixtilapigha seweb bolghanliqi” ni, netijide buning “Milliy inqilabning tarix sehipilirige yézilghusi nahayiti éghir bir xataliq bolghanliqi” ni yazidu.

Axirida proféssor alimjan inayet ependi, muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabida 1930-yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabining paji'elik aqiwetler bilen tügellinishidiki ichkiy we tashqiy seweblerni tepsiliy sherhilep ötkenlikini, bolupmu inqilab rehberliri otturisida mewjut bolghan ichkiy ixtilaplar we ittipaqsizliqlarning milliy inqilabni meghlubiyetke yüzlendürgen ejellik ajizliq bolghanliqini hesret bilen tilgha alghanliqini tekitlep ötti.

(Dawami bar)