Muhemmed emin bughra (34): xitay paytexti chongchingda élip bérilghan siyasiy küreshler

Washin'gtondin muxbirimiz qutlan teyyarlidi
2023.08.29
muhemmed-emin-bughra-1.jpg Muhemmed emin bughra 1943-yili 4-ayda gomindangning urush mezgilidiki waqitliq paytexti chongchinggha yétip barghandin kéyin chüshken süriti we bash muherrirlikni öz üstige alghan “Altay” mejmu'esi.
RFA/Qutlan

Xitay merkizige kétish sherti bilen hindistandiki en'giliye da'irilirining türmisidin qoyup bérilgen muhemmed emin bughra, 1943-yili 4-ayda hawa hujumining parakende qilishigha uchrawatqan gomindang hökümitining waqitliq paytexti chongchinggha yétip baridu. Muhemmed emin bughraning “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik xatiresige qarighanda, uni chongchingda eysa yüsüp aliptékin bashchiliqidiki sherqiy türkistanliq muhajirlar we gomindang hökümitining bir qisim emeldarliri kütüwalidu.

Muhemmed emin bughra özining bi'ografik xatireside eysa ependi bilen chongchingda uzun söhbetleshkenliki, sherqiy türkistanning kélechiki üchün hazirche siyasiy küresh yolini tutush we aliy muxtariyat hoquqini qolgha keltürüshke tirishish toghriliq pikir birlikige kelgenlikini tilgha alidu. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi bughraning xatireliridiki melumatlargha asasen, bughra bilen eysa ependining eyni waqitning siyasiy shara'itigha köre sherqiy türkistanning kélechiki üchün besh maddiliq siyasiy küresh prinsipini belgilep chiqqanliqini tekitleydu.

Muhemmed emin bughraning chongchingda mes'ut sabiri we eysa ependiler bilen birlikte élip barghan siyasiy küresh pa'aliyetliri, öz dewride gomindang merkizidiki siyasiy erbablarningmu diqqitini qozghaydu. Amérikada yashawatqan musteqil tetqiqatchi taran Uyghurning ilgiri sürüshiche, ularning besh maddiliq siyasiy küresh prinsipi, gomindang merkizidiki ongchilar bilen solgha mahil siyasetchilerning oxshimighan inkaslirini qozghash bilen bir waqitta yene öz dewridiki chongchingning siyasiy hawasigha melum tesirlerni körsetkenliki melum.

Muhemmed emin bughraning 1945-yili chongchingda chüshken süriti.
Muhemmed emin bughraning 1945-yili chongchingda chüshken süriti.
Teywen Döletlik Tarix Sariyi

1930-Yillarning bashlirida qoralliq inqilabqa rehberlik qilip, xoten islam hökümitini qurghan we milliy musteqilliqtin bashqa herqandaq bir chiqish yolini ret qilghan muhemmed emin bughra, 10 yilliq siyasiy musapirliq hayatidin kéyin néme üchün tinch usulda siyasiy küresh élip bérish we waqtinche “Aliy muxtariyat” hoquqini qolgha keltürüshtin ibaret ikkilemchi siyasiy yolni talliwaldi? proféssor alimjan inayetning qarishiche, bughraning gomindang merkizide siyasiy küresh élip bérish arqiliq munqerz wetini üchün aldi bilen aliy muxtariyat hoquqini qolgha keltürüsh yolini talliwélishi, intayin azabliq we uzun mezgillik oylinishlardin kéyin élin'ghan bir qarar iken. Öz dewridiki milletchi xitay hakimiyitining siyasiy merkizide turup, sherqiy türkistan üchün “Aliy muxtariyat” telep qilish _ intayin müshkül bir jeryan bolsimu, emma ikkinchi dunya urushi dawam qiliwatqan shu yillarda bughra qatarliq serxillerning buningdinmu emeliy hem ré'alliqqa uyghunraq bir yolni tallishi imkansiz idi.

Dégendek, bughra qatarliq “Üch ependi” lerning sherqiy türkistan üchün “Aliy muxtariyat” hoquqini qolgha keltürüsh yolidiki siyasiy küreshliri, gomindang merkizidiki chén lifu, chén gofu qatarliq ong qanat xitay milletchilirining qattiq qarshiliqigha؛ sun jungshenning oghli sun ké wekillikidiki sol qanat xitay démokratchilirining bezide shertlik qollishi, bezide süküt qilip biterep turuwélishidek murekkep pozitsiyesige duch kélidu.

Muhemmed emin bughra 1940-yillargha a'it xatireliridimu, özlirining chongchingda békitken “Besh maddiliq siyasiy prinsipi” we shu boyiche élip barghan siyasiy küreshlirige qarita gomindang hoquq merkizidiki ong-sol ikki guruhqa mensup yuqiri qatlam xitay siyasiyonlirining oxshimighan ikki xil pozitsiyede bolghanliqini tilgha alidu. Proféssor alimjan inayetning sherhiylishiche, gerche sun ké wekillikidiki solgha mahil xitay démokratchiliri “Üch ependi” lerning siyasiy teleplirige hésdashliq qilghandek körünsimu, emma chén gofu, wu jungshin qatarliq ong qanat mute'essip xitay milletchiliri ulargha jan-jehli bilen qarshi chiqqan, hetta sherqiy türkistandiki Uyghurlarni asas qilghan türkiy tilliq xelqlerning xitaydin perqliq ayrim millet ikenlikinimu étirap qilmighan.

Gomindang qanun palatasining re'isi sun ké (sun jungshenning oghli)ning mes'ut sabiri, muhemmed emin bughra we eysa ependilerning aliy muxtariyat telep qilip yazghan iltimasigha qayturghan jawab xéti.
Gomindang qanun palatasining re'isi sun ké (sun jungshenning oghli)ning mes'ut sabiri, muhemmed emin bughra we eysa ependilerning aliy muxtariyat telep qilip yazghan iltimasigha qayturghan jawab xéti.
Erkin Aliptékin Arxipi

Shundaq bolushigha qarimay, xitay merkizide siyasiy pa'aliyet élip bériwatqan bughra qatarliq serxiller, gomindang hakimiyitining yuqiri qatlimidiki ong-sol ikki guruh otturisidiki toqunush we yochuqlardin ustiliq bilen paydilinishqa tirishidu. Taran Uyghurning tekitlishiche, muhemmed emin bughrani öz ichige alghan “Üch ependi” ler 1940-yillarning aldinqi yérimidiki xitayning waqitliq paytexti chongchingda, gomindang hoquq merkizidiki bir-biri bilen put tépishiwatqan bu ikki guruhning otturisidiki yochuqlardin paydilinip, öz teleplirini otturigha tashlashqa muweppeq bolghan.

Proféssor alimjan inayetning ilgiri sürüshiche, xitay merkizide siyasiy küresh élip bériwatqan “Üch ependi” ler, özlirining siyasiy we bashqa jehetlerdiki mol bilimliri, tejribiliri, shundaqla sun jungshenning “Üch meslek” telimatidiki “Millet mesliki” de otturigha qoyulghan “Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi” we “Jungxu'a fédiratsiyesige qoshulush yaki ayrilish hoquqi” ni tutqu qilip, “Aliy muxtariyat” telipining siyasiy-qanuniy asasini körsetmekchi bolidu. Gerche ong qanat mute'essip xitay milletchiliri üstünlükni igiligen gomindang hakimiyet merkizide “Üch ependi” lerning siyasiy teleplirining ré'allishishi mumkin bolmisimu, emma ular öz imkanliri yetken da'iride siyasiy dewasini dawam qilidu.

Yéqinqi yillardin buyan teywen döletlik tarix sariyi mexpiyetlikini ashkara qilghan bir qisim tarixiy arxip höjjetliridin melum bolushiche, 1940-yillarda gomindangning hakimiyet merkizide bir-biri bilen put tépishkendek körün'gen ikki guruh otturisidiki siyasiy toqunushlar qaysi derijide bolushidin qet'iy nezer, ularning xitayning zémin pütünlüki, shundaqla sherqiy türkistan, tibet we mongghuliye mesilisige bolghan qarishida héchqanche perq bolmighan. Yéngidin ashkara boluwatqan bu arxip höjjetlirige yéqindin diqqet qiliwatqan musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, gomindang merkizidiki ong-sol ikki guruhqa mensup xitay siyasiyonlirining siyasiy idé'ologiyesidiki perqler qanchilik zor bolushidin qet'iynezer, ularning sherqiy türkistan mesilisige tutqan pozitsiyesining birdeklikini 1940-yillarning ikkinchi yérimidiki siyasiy ré'alliqning ashkarilap bergenlikini alahide tekitleydu.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.