Muhemmed emin bughra (15): xoten hökümitining qoshna eller bilen bolghan munasiwiti

Büyük impiriyeler arisida qisilip qalghan xelqlerning tarixiy teqdiri haman etraptiki zor küchlerning menpe'et toqunushliri we siyasiy oyunliri dawamida qurbanliq qiliwétilidu yaki ular otturisida échilghan “Shahmat taxtisi” ning bir péshkisigha aylanduriwétilidu.

1930-Yillarning bashliridiki sherqiy türkistan milliy inqilabining mes'ili yéqilishtin ilgirila dunyaning gé'o-siyasi weziyitini chongqur derijide közitip körgen muhemmed emin bughra, xoten hökümiti qurulghan deslepki künlerde qoshna ellerning qollinishini qolgha keltürüshning intayin muhimliqini hés qilghan idi. Yene kélip sherqte xitay, gherbte sowétler ittipaqi, jenubta hindistanni bésip yatqan büyük biritaniye impiriyesi otturisidiki bu sezgür tupraqta etraptiki zor küchlerning mudaxilisidin xaliy halda musteqil bir hakimiyetni tutup turushning intayin qiyinliqinimu obdan biletti.

Istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutining doktoranti, merhum muhemmed emin bughra jemetige mensup abdulla oghuz ependi, muhemmed emin bughraning milliy inqilabtin xéli yillar ilgirila etraptiki ikki büyük impiriye we bashqa qoshna ellerning sherqiy türkistan inqilabining teqdirige qandaq tesir körsitidighanliqi heqqide melum chüshenchige ige ikenlikini ilgiri süridu.

Muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabidiki uchurlargha qarighanda, u xoten hökümiti qurulghan deslepki waqitlardila sowétler ittipaqining özining arqa hoylisida dunyagha kelgen bu islamiy hakimiyetke düshmenlik nezeri bilen qaraydighanliqini, hindistanni bésip yatqan büyük biritaniye impiriyesiningmu mustemlike rayonlirining muqimliqini közlep, xoten hökümitige soghuq nezer bilen qaraydighanliqini hés qilip yetken idi. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependimu bu nuqtini tekitleydu.

Muhemmed emin bughra bashchiliqidiki xoten hökümiti gerche sowét bolshéwiklar hökümitining sherqiy türkistan milliy inqilabigha, bolupmu inqilab netijiside dunyagha kelgen xoten islam hökümiti yaki sherqiy türkistan islam jumhuriyitige düshmenlik bilen qaraydighanliqini xéli baldur jezmleshtürgen bolsimu, emma ular hindistandiki büyük biritaniye da'irilirining inkasigha qarita yenila melum derijide ümid kütüshken idi. Abdulla oghuz ependi, 1930-yillardiki sherqiy türkistan inqilabchilirining biritaniye impiriyesige bolghan xata mölcheri we chüshenchilirining emeliyette yaqub beg dewridin buyan dawamliship kelgen xata chüshenchilerning dawami ikenlikini eskertidu.

Abdulla oghuz ependining tekitlishiche, muhemmed emin bughra sherqiy türkistan inqilabi mesiliside ruslar bilen herqandaq shekilde bir anglashma hasil qilishning mumkin emesliki, hetta uning zerer keltüridighanliqi heqqide intayin éniq pikirge sahib idi.

Istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi, muhemmed emin bughraning eserlirini neshirge teyyarlighuchi abdujélil turan ependining bildürüshiche, muhemmed emin bughra hindistandiki biritaniye da'irilirining bu mesilide ijabiy inkas qayturmaydighanliqini öz dewridila hés qilip yetken. Shunga xoten hökümiti qurbanulla we miyan hesenxan bashchiliqida yerkendin bir elchiler ömiki teshkillep afghanistan'gha ewetken. Afghanistan hökümiti bu elchiler ömikini qizghin kütiwalghan we ijabiy inkas qayturghan bolsimu, emma resmiy alaqilar bashlanmayla xoten hökümiti yiqilghan.

Abdulla oghuz ependimu xoten hökümitining chet eller bilen bolghan munasiwitide peqet afghanistan'gha ewetken elchiliriningla muweppeqiyetlik halda afghanistan padishahi bilen körüshkenlikini, emma buningdin ijabiy bir netije hasil bolghuche xoten hökümitining tungganlar teripidin aghdurulup tashlan'ghanliqini ilgiri süridu.

Proféssor alimjan inayet ependimu afghanistan'gha ewetilgen elchiler ömikining xoten islam hökümitining qoshna eller bilen bolghan munasiwet tarixidiki birdin-bir ongushluq diplomatik seper bolghanliqini, emma uningdin netije körülgiche xoten hökümitining mewjut bolup turalmighanliqini eskertidu.

Derweqe, tarix sherqiy türkistan inqilabining istiqbalini yarqin bir netijige ulaydighan mumnkinchilikni bermeydu. Büyük impiriyeler we zor küchlerning ariliq nuqtisida élip bérilghan Uyghur xelqining bu milliy inqilabi yene ashu etraptiki büyük küchlerning menpe'etlirining qurbani qiliwétilidu. Halbuki, meyli xoten hökümiti bolsun yaki sherqiy türkistan islam jumhuriyiti bolsun, mewjut bolup turush tarixining shunche qisqa bolushigha qarimay, etraptiki qoshna eller bilen melum derijide munasiwet qurushqa ülgürgen idi. Xuddi abdulla oghuz ependi tekitligendek: “Sherqiy türkistan milliy inqilabining jasaretlik oghlanliri, etraptiki shunche köp tosalghu we jahan'gir küchlerning düshmenliklirige qarimay, özlirining milliy musteqilliq iradisini dunyagha körsitip ülgürgen idi!”